रामायण संग्रह

रामायणाचा प्रवास भारतभर होणे अगदी साहजिकच होते.राम चरित्रात  अयोध्या ते श्रीलंका असा प्रवास दृष्टीपथात येतो. सर्व भारतीय बोली भाषा, लिखित भाषा या पलीकडे उड्डाण करीत रामकथा भारताबाहेर पोहोचली  जपानी, चीन – Mandarin, थाई, कावि,उर्दू, अरेबिक,फ्रेंच भाषांमध्ये कधी जशीच्या तशी तर कधी विस्मयचकित करण्याइतकी बदलत गेली.

 ज्ञान प्रबोधिनी संस्कृत संस्कृती संशोधिकेमध्ये  विविध भाषा, लिपी व देशांच्या मधील सुमारे २००० रामायणे आहेत. डॉ. ग. ना. साठे यांनी भेट दिलेला  मोठा संग्रह यामध्ये आहे.

मोरोपंत – (१७२९ ते १७९४)

Ø संदर्भ:- संस्कृती कोश खंड ७/५३७

एक मराठी महाकवी. संपूर्ण
नाव मयुरेश्वर रामजीपंत पराडकर. दाशर‌शी राम हे मोरोपंतांचे उपास्य दैवत. याबद्दल असा होत आढळतो –

अहमदनगरच्या एका रामभक्ताकडे रामपंचायतनच्या सुंदर मूर्ती होत्या. उत्तम भक्ती
यांनी केली. पण वय झाले. शंभरी गाठली, पण एकच खंत मनाशी होती की, आपल्या रामाची
योग्य पुरुषांकडून अखंड पूजा अर्चा कशी चालेल? पण प्रत्यक्ष प्रभु रामचंद्रांनी
स्वप्नात येऊन दृष्टांत दिला की, “बारामतीस शुभाशय मोरोबा पराडकर आहेत, त्याच्या स्वाधीन मला कर.”

या दृष्टांताप्रमाणे त्या वृध्द रामभक्ताने नगरहून सोवळ्याने, पायी चालत येऊन
त्या मूर्ती मोरोपंतांच्या हवाली केल्या. आजही त्या मूर्ती, मोरोपंतांच्या
वंशजांकडे बारामतीस आहेत.

मोरोपंतांनी आमरण विद्याव्यासंग काव्यरचना आणि रामसेवा केली. मोरोपंतांच्या काव्यरचनेने, पंतांनी, मराठी भाषेच्या
सामर्थ्यात आणि ऐश्वर्यात बहु‌मोल भर टाकली आहे. मोरोपंतांच्या कविता सुमारे ७५
हजार आहेत. त्यापैकी आर्या ४० हजार आहेत. (आर्या म्हणजेच आर्यागीती )
१०८ प्रकारची रामायणे आहेत. प्रत्येक रामायणाचे काव्याच्या दृष्टीने वैशिष्टय आहे.
भिन्न भिन्न प्रकारची वृत्ते वापरून, त्या वृत्तांमध्ये त्याची
रचना आहे.

शुध्द आणि संपन्न अशा भाषा सरणीमुळे मोरोपंतांनीच मराठीला अभियुक्त भाषांच्या
पंक्तीत मानाचे स्थान मिळवून दिले आहे.

महाराष्ट्र कविवर्य मोरोपंतकृत रामायणे _

भाग दुसरा (1 ते 31)

विष्णुसहस्त्रनाम या सुप्रसिद्ध स्तोत्रांवर मोरोपंतांनी दहा रामायणे रचली.
यामध्ये प्रथम स्तोत्र रामायण ते दशम स्तोत्र रामायण अशी दहा रामायणे आहेत. प्रथम
स्तोत्र रामायणात भगवान विष्णुंची शंभर नावे, द्वितीय स्तोत्र रामायणात पुढची शंभर
नावे अशी करत दहाही रामायणात मिळून विष्णूंची सहस्त्र नावे आलेली आहेत.

विश्वस्प्रष्टा विष्णुप्रति विनवी दशमुख
क्षयार्थ तया |

वर वेदशास्त्र षटका रक्षाया, दे जगी करुनी दया ||

इथे विष्णुसहस्त्रनामा मधील विश्व, विष्णू, वषट्कार ही नावे
आलेली एकूण ८३८ गीती आहेत.

v शिवरामायण –

या काव्यात प्रत्येक गीतीत “शिव” या शब्दाची योजना केली आहे, म्हणून याला
“शिवरामायण”असे म्हटले आहे. उदाहरणार्थ,

विधिशशि  शेखर शतमख  याही संप्रार्थिला दयालू हरी |

दशमुख वधार्थ दशरथसदनी अतिरम्य मूर्ति चार धरिं ||

यात एकूण २१८ आर्या आहेत.

v उमारामायण –

या काव्यातील गीतीच्या पहिल्या अर्ध्या भागाच्या आरंभी ‘ उ ‘ आणि दुसऱ्या
अर्ध्याच्या आरंभी ‘ मा ‘ असे वर्ण आहेत.
उदाहरणार्थ,

उत्सव चरितें द्याया निर्जरगोब्राह्मणांस विश्वास |

मायानर हरि होय स्वपदिं स्थापावयास विश्वास ||

एकूण १२१ आर्या आहेत.

v काशीरामायण –

या काव्यातील प्रत्येक पक्त्यांच्या पूर्वार्धात ‘ का ‘ आणि
उत्तरार्धात ‘ शी ‘मिळून भारतातील प्रख्यात पुण्यक्षेत्रे “काशी” याचा संनिवेश केला
गेला आहे. उदाहरणार्थ,

                                   कारुण्यामृतनिधि जो मधुकैटभकाळ विश्वपाळ हरी|

शीलाढ्य दशरथातें तो प्रभु होवूनि पुत्र धन्य करी||

यात एकूण ५५ काव्यें आहेत.

v प्रयागरामायण –

या काव्यातील प्रत्येक गीतीत “प्रयाग” या शब्दातील वर्णांची योजना
केली आहे. उदाहरणार्थ,

श्रीश प्रभू विधिवचनें सुरगोद्विजरक्षणार्थ दशवदना |

मारावयासि अंगज होय, करी धन्य पंक्तिरथसदना ||

यात एकूण ११० गीती आहेत.

v गंगारामायण –

या काव्यातील गीतीच्या प्रथमार्धात ‘ गं ‘ आणि
द्वितीयार्धात ‘ गा ‘ या वर्णांची योजना केली
आहे. उदाहरणार्थ,

लक्ष्मी दृगंबुजार्चित चरण प्रभु होय दाशरथि राम |

गाधिज गौतम यांचा पुरवी मखदार रक्षणे काम ||

 यात एकूण ६३ गीती आहेत.

v तीर्थरामायण –

या काव्याच्या प्रत्येक गीतीमध्ये एका तीर्थाचे नाव आहे. श्रीपुष्कर सरवू
गंडकी शोणभद्र वगैर उदाहरणार्थ,

श्रीपति पुष्कळ वर शिव विश्वा द्याया दशाननवधानें|

नर होय, तद्यशीं अवधानें मिळतें न तें अनवधानें||

यात एकूण ५९ गीती आहेत.

v ऋषीरामायण –

या काव्याच्या प्रत्येक पंदात एका ऋषीचे नाव आहे. उदाहरणार्थ, भृगु व
विश्वामित्र.

                             भृत्य जयाचे सुरवर तो सानुज गुरु करी तया ऋषितें |

               शिष्यत्व वरी, सुयशोमृत हें सेविति सुधी मनें तृषितें ||

               विश्वाहित खळ दशमुख कनकहरिणरूप रात्रिचर धाडी |

               भूमिसुता धरवी त्या त्रस्ता प्रभू मार्गणें वनीं पाडी ||

v राजरामायण –

या काव्यातील प्रत्येक गीतीमध्ये एका जगद्विख्यात राजाचे नाव आहे.

उदाहरणार्थ, ययाति, नहुष.

ससुमित्रा कौसल्या कैकयी तनय या तिघी आर्या ।

श्रीराम भरत लक्ष्मण शत्रुघ्न प्रसवल्या नृपतिभार्या।

नरपति बहुतोष धरी स्वच्छात्रत्वें
वसिष्ठ गाधिज ही।

गौतम दारोद्धारें, जामातृत्वें विदेहराजमही ।।

यात एकूण ८६ गीती आहेत.

v सन्नामगर्भ रामायण –

या काव्यातील प्रत्येक गीतीमध्ये साधुसंत, मुनि, देव, राजे, भक्त, कवि इत्यादि
संतांच्या नावांचा समावेश आहे. उदाहरणार्थ, व्यास, अंबरीष.

व्याधि मुनींचा मुनिच्या लीळेनें खळवधें अनघ नाशी ।

सवासिद्धीसुप्रसन्न प्रभुला देतो तपोघन घनाशी !!

अंह अहल्येचे ते बहु हि रवि जसे तमिस्र सर्व
हरी ।

ईषन्मात्रहि कैसा राहो देईल हस्तिगर्व हरी? ।।

v परंतुरामायण

या काव्याच्या प्रत्येक पद्यात ‘ परंतु ‘ या शब्दाचा
उपयोग केला आहे. उदाहरणार्थ,

श्रीरामचरित
करितें मुक्त सुकृत किमपि सेविता भावें ।

पार न लागे
दशशत वदनाहि, परंतु वाटतें गावें ॥

यामध्ये मूळ रामायणात जे सात खंड आहेत म्हणजे बालकांडापासून उत्तराकांडापर्यंत, ते इथे आहेत.
एकूण पद्यें २४९ आहेत.

v लघुरामायण –

या काव्यात केवळ  ‘ लघु ‘ अक्षरांचीच
म्हणजे एक ‘मात्रक’ अक्षरांची योजना केली आहे.  
उदाहरणार्थ,

कुशिक तनयसवसमवन करि, मुनिवर युवति दुरित गिरिस खणी |

मग पुरहरधनुचुरि, वरि अवनिजगिस सकळ सुभट मुकुटमणि ॥

यात ४९ गीती आहेत.

v निरोष्ठरामायण –

या रामायणात ओष्ठ लागव्याजोगे शब्द म्हणजे ‘प फ ब भ म ‘या पांच वर्णांची योजना
कविने कुठेही केलेली नाही. म्हणून हे निरोष्ठ रामायण. उदाहरणार्थ,

श्रीहरि दशरथनंदन झाला दशकंठ संक्षय कराया ।

दर शेष चक्र ही जनि घेती जगदखिल संकट हराया ।।

करि चित्रशृंगशैली ऋषि हर्षित, दशरथ त्याजी देहा ।

आजाच्या नगरींचा कैकयीतनय आणिला गेहा ॥

यात एकूण ६५ गीती आहेत.

v हनुमद्रामायण-

हनुमंताने आपल्या आईला – अंजनेला – हे रामायण सांगितले म्हणून याचे नाव ‘हनुमद्रामायण‘. यात एकूण १०४
काव्यें आहेत.

v दामरामायण –

‘दाम‘ याचा अर्थ ‘हार‘ असा आहे. फुले
ए‌कातएक गुंफून त्याचा हार करतात, त्याप्रमाणे, या प्रत्येक आर्येत, पहिल्या चरणाची शेवटची दोन किंवा तीन अक्षरे ही, दुस-या चरणाच्या आरंभी आणली आहेत, म्हणून त्या आर्या अशा एकात एक गुंफल्या गेल्या
आहेत. म्हणून याला ‘दामरामायण’ म्हटले आहे. उदाहरणार्थ,

श्रीपति झाला दशरथसुत राम दशाननासि माराया ।

मा राया जनकाची होरा सुता त्रिजगदाधि साराया ॥

सारा या प्रभूची हे लिला गाती सदैव ही सुकवी ।

सुकवी भवजलनिधीते निरुपम सुख रसिक जनमनीं पिकवी ||

(पुढच्या काव्याची सुरुवात “पि क वि ” या अक्षरापासून झालेली आहे. यात
९० आर्या आहेत.)

v दिव्यरामायण / दीर्घरामायण

यामध्ये प्रत्येक आर्येत जितके जास्तीत जास्त सांगता येईल, तितके
सांगण्याचा प्रयत्न आहे. शिवाय प्रत्येक गीतीत जी १६ अक्षरे आहेत, त्यातील १४ ही
गुरु आहेत आणि दोनच लघु आहेत. म्हणून त्यात कुठेही  ‘दशरथ ‘ हा लघुवर्णमय
शब्द आलेला नाही.

यात एकूण १२६ आर्या आहेत.

(या भागात एकंदर सर्व मिळून
२४३१ आर्या आहेत.)

भाग – ४

v अनुष्टूब रामायण

हे पूर्ण रामायण अनुष्टूब या वृतात रचलेले आहे. मूळ रामायणाची सातही कांडे यामध्ये आहेत. यात एकूण
१५३ काव्ये आहेत.

v मंत्रिरामायण आणि मंत्ररामायण

मंत्रिरामायण हे प्राकृत भाषेत आहे. आणि मंत्ररामायण हे
संस्कृत भाषेत आहे. या दोनी रामायणात सातही कांडे आहेत. आणि याचे
वैशिष्ट म्हणजे “श्रीराम जयराम जयजयराम” हा त्रयोदशाक्षरी मंत्र या
रामायणाच्या प्रत्येक कांडात गुंफला आहे.

बालकांडाच्या  पहिल्या आर्येची सुरुवात “श्री” पासून दुसया आर्येची
सुरुवात “रा” पासून, तिसऱ्या आर्येंची सुरुवात “म” ने, असे आणि अयोध्या कांडात पहिल्या आर्येचा दुसरा शब्द “श्री”, दुसऱ्या आर्येचे
दुसरे अक्षर “रा”, तिसऱ्या आर्येचे दुसरे अक्षर “म”  या प्रमाणे  क्रमाने शेवटच्या उत्तरा कांडात सातत्या अक्षरात
‘श्री राम जयराम जयजय राम’ हा त्रयोदशाक्षरी मंत्र साधला आहे.

मंत्रिरामायण आणि मंत्ररामायण या दोन्हीमध्ये ३९७९ आर्या
आहेत.

v सप्तमंत्र रामायण

या काव्यात श्री राम जयराम जराजयराम‘ हा मंत्र साधला
आहे. बालकांड प्रमुख सात कांडात, कांडानुक्रमे श्लोकांच्या, प्रथम, द्वितीय, तृतीय इत्यादी
अक्षरस्थानी, मंत्राक्षरांची योजना आहे. आणि अशाप्रकारे सात मंत्र साधिले आहेत. म्हणून याला ‘सप्तमंत्र
रामायण‘ असे अन्वर्थक नांव दिले आहे.

यात एकूण ९३ श्लोक आहेत.

भाग – ५

v विद्युन्मालारामायण

हे रामायण अष्टाक्षरात्मक आहे, अनुष्टूब
वृत्रात आहे आणि या वृत्तातील विद्युन्माला नावाच्या छंदात लिहिले आहे. याचे
वैशिष्ट्य म्हणजे— “मो मो गो गो विद्युन्माला आणि सर्वे वर्णा दीर्घा” सगळे वर्ण दीर्घ
असतात आणि प्रत्येक पदाच्या अद्याक्षरावर यति असते.

v सुरारामायण

हिंदुस्तानी भाषेत जसे ‘दोहा‘ वृत्त आहे, त्याप्रमाणे ‘सूरा’
म्हणूनही एक वृत्त आहे. अशा वृत्तात लिहीलेल्या पद्याच्या प्रत्येक चरणांत तगण व
मगण असे दोन गण असतात आणि शेवटी एक लघु व एक गुरु अक्षर असते. आणि याचे एक चरण आठ
अक्षरांचे असते.

“देवर्षिही संप्रर्थिला । तो उद्धरी जो वारणा”

v प्रियरामायण

हे वियोगिनी वृत्तात आहे. याला ‘सुंदरी’ असेही नाव आहे. करुणरसासाठी हे वृत्त खूप
बहारीचे असते.

v ओवी रामायण

यामध्ये ओवी हा छंद साधला आहे. ओवीच्या तीन चरणांस यमकें
असतात. पण चौथ्यास ते नसते. पहिल्या तीन चरणात आत आठ अक्षरे आणि चौथ्यात सात
अक्षरे असतात. – हा हा साधारण नियम ओवीत असतो. उदाहरणार्थ,

वाणी देवी चित्ती भावे ।

ध्यावी सदैव वानावी नावे ।

अघहरि ई चें गावे ।

यश हेचि माय मानावी ||

यात एकूण १६ गीती
आहेत.

v घनाक्षरी रामायण

हे काव्य घनाक्षरी नामक छंदात रचिले आहे. म्हणून घनाक्षरी रामायण‘ असे नाव दिले
आहे. घनाक्षरी हा छंद ओवीप्रमाणेच आहे परंतु यास १६ चरण असतात. ४ चरण मिळून एक पाद होतो. ३ चरणांस यमकें असतात.
चारी पदांस यमकें असतात. यात पहिल्या तीन चरणात आठ अक्षरे आणि चौथ्या चरणांत सात अक्षरे
असतात. उदाहरणार्थ,

श्रीरामच्या नामें पाप | नाशे भंगे सारा ताप |

ऐसा अन्याचा प्रताप । कोणाहि मंत्री नसे ||

घेता श्रीरामाचे नाम । लाभे श्रीविकुंठी धाम |

होती सिध्द ध्याता काम | इच्छा न स्वल्पा वसे ॥

यात एकूण १३३ गीती
आहेत.

Ø संदर्भ _ कृत्तिवास रामायण

Ø अनुवाद _नंदकुमार अवस्थी

कृत्तिवास रामायण (बंगाली)

  बंगाली भाषेतील रामायण संत महाकवी कृत्तिवास हे या रामायणाचे रचनाकार होते. हे रामायण बंगाली लोकांच्या कणाकणात भरले आहे असे म्हणतात. गरीब, श्रीमंत, विविध पंथ, संप्रदाय, समाजातील सर्व लोकांना “कृत्तिवास रामायण” आनंददायी आहे. संस्कृत भाषेत कालिदास, हिंदीत गोस्वामी तुलसीदास यांच्याप्रमाणे बंगाली भाषेत कवी कृत्तिवासांचे स्थान आहे. कृत्तिवास रामायणाचे स्थान सर्वकालिक, सर्वव्यापक व सर्वांपर्यंत पोहोचवलेले असे आहे. यातील भाव, सुस्पष्ट, भाषा प्रांजल, सरळ, रोचक अत्यंत पांडित्य पूर्ण आहे. विविध कथा आख्याने यांचे प्राचुर्य आहे.

 नंदकुमार अवस्थी यांनी केलेल्या अनुवाद ग्रंथात हिंदी व बंगाली असे दोन्ही भाषांमधील रामायण आहे. त्यामुळे वाचक मूळ ग्रंथ पण समजून घेऊ शकतात.

देवनागरी लिपीमध्ये कन्नड भाषेतील रामायण लिप्यंतर करून उपलब्ध झाले तर कन्नड लिपी वाचता येत असो किंवा नसो. लिप्यंतर वाचून आपल्याला मूळ भाषेत ज्ञान मिळण्याचा आनंद घेता येतो. ही अशीच काही रामायने _

१. काश्मिरी भाषेतील रामायण  रामावतारचरित

२. कन्नड भाषेतील श्री रामायण  दर्शनम

३. तेलुगु भाषेतील पोतन्न महाभागवतमू

केवळ लिप्यंतर नाही तर या रामायणाचे हिंदी व अनुवाद या ग्रंथामध्ये उपलब्ध करून देण्यात आले आहेत. विद्यार्थी, शिक्षक, संशोधक अशा सर्वांसाठीच हे ग्रंथ संदर्भस्रोत म्हणून उपयुक्त ठरू शकतात.

उदाहरणार्थ सिरमौरी प्रदेशात सेतुबंधन कार्यात मदत करणाऱ्या छोटूकल्या खारुताईला अत्यंत आदर दिला जातो. शेतातील धान्याचे किंवा बागांमधील फळांचे कितीही नुकसान खारीने केले तरी तिला मारले जात नाही. अशा प्रकारच्या रंजक कथा या पुस्तकात वाचायला मिळतील.

श्रीराम आणि सीता यांचे अद्वैत दाखवणारे रामायण हे अद्भुत रामायणाचे वैशिष्ट्य सांगता येईल. अदभुत रामायणाच्या कथाभागात सीतेने सहस्रमुखी रावणाचा वध केला असा विषय मांडलेला दिसतो. श्रीसीता महात्म्य असे आहे की , रावणाचा वध करण्यास श्रीराम असमर्थ असल्याने हा पराक्रम सीतेने केला आहे. ही श्रीरामांचीच लीला आहे असेही वर्णन यात वाचायला मिळते. रामकथेद्वारे प्रामुख्याने वैष्णव संप्रदायाचे तत्त्वज्ञान विदित होते त्याप्रमाणे अदभुत रामायण सीतेची स्तुती करून शक्ती संप्रदायाचे महत्त्व अधोरेखित केले आहे.

बिहार प्रांतातील गंगा, गंडकी आणि कोसी या नद्यांनी समृद्ध प्रदेशातील भाषा म्हणजे मैथिली. सामान्यतः 1000 वर्षांपूर्वी या भाषेचा उदय झाला असे मानले जाते. १२ व्या शतकापासून या भाषेत साहित्यनिर्मिती केली जात आहे. मैथिली भाषा लेखनासाठी  ‘तिरहुता’ ‘मिथिलाक्षर ‘ या लिपी वापरल्या जातात. या लिपीनचे बंगाली लिपीशी साधर्म्य दिसून येते. मैथिली रामायणाचे रचनाकार कवीश्वर चंदा झा हे आहेत. कृष्णभक्तीचे वेड लागलेल्या भक्तांमध्ये रामभक्तीची प्रेरणा निर्माण करण्याचे काम या रामायणाने केले आहे. या रामायणाचा मुख्य आधार ‘ ‘ ‘अध्यात्म रामायण ‘ आणि ‘रामचरित्रमानस ‘ हे आहेत.

v पहाडी रामायण (लोक रामायण)

पर्वतीय प्रदेशात राहणाऱ्या नागरिकांमध्ये व्रत, पर्व, उत्सव यांचा विशेष उत्साह दिसून येतो. हिमाचल प्रदेशातील मंडी गावातील महाशिवरात्री उत्सवात श्रीरामांची पालखी निघते आणि सर्व स्थानिक मंदिरांमध्ये या पालखीचे स्वागत उत्साहाने केले जाते. कुलू शहरातील प्रसिद्ध अशा दसरा उत्सव श्रीरामाची विजया गाथाच सांगतो. सदर पुस्तकाच्या प्रारंभी हमीरपूर, सिरमौरी, विलासपूर अशा विविध प्रदेशांमधील रामकथांचा परिचय करून देणारे अभासकांचे लेख वाचनीय आहेत.

उदाहरणार्थ सिरमौरी प्रदेशात सेतुबंधन कार्यात मदत करणाऱ्या छोटूकल्या खारुताईला अत्यंत आदर दिला जातो. शेतातील धान्याचे किंवा बागांमधील फळांचे कितीही नुकसान खारीने केले तरी तिला मारले जात नाही. अशा प्रकारच्या रंजक कथा या पुस्तकात वाचायला मिळतील.

First Few pages of Urdu Ramcharitmanas

उर्दू_ श्रीरामचरितमानस.pdf

First Few pages of Urdu Sindhi Ramcharitmanas

उर्दू_ सिंधी_श्रीतुलसी रामायण.pdf

उर्दू काश्मिरी काशुर रामायण

उर्दू काश्मिरी_ काशुर रामायण 10915.pdf

तेलुगू रामायण

   तेलुगू साहित्यात रामायणावर आधारित अंदाजे 200 ग्रंथ आहेत. महाकवी गोनबुद्धा रेड्डी यानी 13 व्या शतकात लिहिलेले रामायण द्विपद म्हणजे रंगनाथ रामायण हे गेय रामायण अत्यंत प्राचीन आणि लोकप्रिय आहे. तसेच ‘भास्कर रामायण’ हे मंत्री भास्कर यांनी लंका कांडापर्यंत रचले व उत्तर कांडाची रचना कंकटिपायि राजु यांच्याद्वारा करण्यात आली. कवयित्री  मोल्ला यांनी ‘मोल्ला रामायण’ लिहिले. त्यानंतर 18 व्या शतकात आलुरिकुप्पन कृत ‘रामायणमुं’, गोपीनाथ व्यंकट कृत ‘गोपीनाथ रामायणामुं’ तसेच ‘आध्यात्म रामायण’ ‘संपूर्ण रामायणामुं’ ‘शतकंठ रामायणामुं’ ‘विचित्र रामायणामुं’ इ. अनेक ग्रंथ लिहिले गेले. त्याचबरोबर ‘वाल्मकि रामायण’, ‘कम्ब रामायण’ या ग्रंथाचे अनुवादही तेलुगूमध्ये झाले आधुनिक कवी विश्वनाथ सत्य नारायण यांचे रामायणावरील ‘रामायण कल्पतरू’ अत्यंत प्रसिद्ध काव्य आहे.

उडिया रामायण

उडिया भाषेमध्ये रामायणावर आधारित अनेक ग्रंथ लिहिले गेले. त्यातील सर्वात प्राचीन असा ग्रंथ म्हणजे 15 व्या शतकात लिहिला गेलेला सिद्धेश्वर सारलादास रचित ‘बिलंका रामायण’. लंका युद्धानंतर रामाच्या अयोध्या गमनापासून या ग्रंथाची कथा सुरू होते. यात सीता महात्म्य सांगितलेले आहे. तसेच 16 व्या शतकातील अर्जुनदास कृत ‘राम बिमां’, बलरामदास कृत ‘कान्त कोलइं’ व ‘विलंका रामायण’, ‘दाडीं रामायण’ अशा अनेक उत्तमोत्तम साहित्यकृती या भाषेमधील रचल्या गेल्या आहेत. उडियामध्ये रामायण व अध्यात्म रामायण यांचा अनुवादही उपलब्ध आहे.

तमिळ रामायण

तामिळ भाषेमधील रामायणावरील सर्वात पहिला ग्रंथ म्हणजे 12व्या शतकातील कवी चक्रवर्ती कम्बन रचित ‘कम्ब रामायण’. वाल्मीकि रामायणाचा आधार घेऊन हा ग्रंथ लिहीला गेला असला तरी राम सीतेची पुष्पवाटिकेतील भेट ही त्यांची स्वतःची कल्पना आहे आणि याचा प्रभाव रामचरितमानसवरही दिसून येतो. तसेच रामायणावर ‘तक्कै रामायण’, ‘तिरुण्पुट्टलु’ , ‘रामनालाट्टम’ अशा विविध साहित्य

रामायणाचा प्रवास भारतभर होणे अगदी साहजिकच होते.राम चरित्रात  अयोध्या ते श्रीलंका असा प्रवास दृष्टीपथात येतो. सर्व भारतीय बोली भाषा, लिखित भाषा या पलीकडे उड्डाण करीत रामकथा भारताबाहेर पोहोचली  जपानी, चीन – Mandarin, थाई, कावि,उर्दू, अरेबिक,फ्रेंच भाषांमध्ये कधी जशीच्या तशी तर कधी विस्मयचकित करण्याइतकी बदलत गेली.राम कथानकाने स्थानिक संस्कृतीचा  परीवेष धारण केला, इंडोनेशियातील रामकथा, जावाच्या मंदिरातील भिंतीवरची शिल्पकथा हेच दर्शवते.

नेपाळमध्ये प्राधान्याने शिव आणि शक्ती यांची उपासना केली जाते. त्यामुळे रामासारख्या देवतांची भक्ती सुद्धा येते प्रचलित असेल हे सर्वांना माहिती असेलच असे नाही. या पार्श्वभूमीवर “नेपाळी भानुभक्त रामायण ” लक्षणीय ठरते. नेपाळमधील रंघा गावात जन्म झालेल्या भानू यांनी प्रचलित संस्कृत भाषेतील वाल्मिकी रामायणाची समाजात असलेली मान्यता आदरपूर्वक स्वीकारून स्थानिक जनभाषेत रामायणाची रचना केली. तत्कालीन संस्कृत अभिमानी पंडितांचा विरोध पत्करून सर्वसामान्यांच्या स्थानिक भाषेत रामायण लोकप्रिय करण्याचे श्रेय भानू यांना दिले जाते. अध्यात्म रामायण हा रामायण चा मूळ आधार आहे. नेपाळी भाषेत रचलेल्या या रामायणात शार्दुलविक्रिडीत,  वसंततिलका अशा संस्कृत छंदांचा वापर केला गेला आहे.

च्यी शिएन लिएन

“罗摩衍那 – लुओ मो या ना” (रामायणा) या चिनी पुस्तकाचे लेखक च्यी शिएन लिएन यांना १० पेक्षा जास्त परदेशी भाषा अवगत होत्या. त्यांचा भारतीय प्राच्यविद्या, पुरातन लिपी, इतिहास, बौद्ध धर्म या विषयींचा गाढा अभ्यास होता. संस्कृत, पालीमधील काही अभिजात कलाकृतींचे त्यांनी चीनी भाषेत अनुवाद केले. त्यांच्या या अलौकिक कामाकरिता त्यांना २००८ मध्ये त्यांच्या वयाच्या ९७ व्या वर्षी भारत सरकारने “पद्म विभूषण” या भारतातील दुसऱ्या सर्वोच्च नागरी पदकाने गौरविले. आत्तापर्यंत या पदकाचा मान मिळवणारे ते एकमेव चिनी नागरिक आहेत. ६ जून २००८ रोजी तत्कालिन विदेश मंत्री श्री. पी व्ही नरसिंहराव यांनी चीनमध्ये जाऊन त्यांना सन्मानित केले.

च्यी शिएन लिएन यांनी रामायणाबरोबरच शाकुंतल, पंचतंत्र यांचे ही काही अनुवाद केले. भारतीय संस्कृती, इतिहास यावरील पुस्तकांत भारतीय प्राचीन व सद्यकालातील संस्कृतीच्या विविध अंगांचे दर्शन घडवून देणारे १६ लेख लिहिले, ज्यामुळे चिनी समाजात भारतीय समाजाबद्दल मैत्रीची भावना निर्माण होण्यास मदत झाली.

प्रस्तावना

रामायण हे दोन भारतीय महाकाव्यांपैकी एक महाकाव्य आहे व त्याची गणना जगातील सर्वोत्कृष्ट महाकाव्यांमध्ये केली जाते. गेल्या दोन हजार वर्षांहून अधिक कालावधीत भारताबरोबरच जगातील इतर काही देशांच्या संस्कृतीवर रामायणाचा मोठा प्रभाव पडलेला आहे. आजपर्यंत रामायणाचे भाषांतर हे अनेक भारतीय प्रादेशिक भाषा तसेच परदेशी भाषांमध्ये झालेले आहे. त्याचे अगणिक मुक्त अनुवाद, रुपांतरे, साहित्यिक अनुवाद आज ही वेगवेगळ्या देशांमध्ये आढळून येतात. रामायणाचा प्रभाव भारतीय लोकनृत्य, संगीत व इतर कलांवरही झालेला आपल्याला दिसतो. पण हे जरी खरं असलं, तरी सुद्धा या साहित्यामधील त्रुटींचा गांभीर्याने विचार करून, अभ्यास व विश्लेषण करणे ही तितकेच, किंबहुना जास्त महत्त्वाचे आहे.

 अनेक उत्कृष्ट जागतिक साहित्य कृतींसारखेच रामायणाचे मूळ लेखक कोण हे निश्चितपणे सांगणे कठीण आहे. भारतीय आख्यायिकेनुसार रामायणाचे मूळ लेखक “वाल्मिकी” नावाचे ऋषी आहेत. तरी या नावानी खरंच कोणी अस्तित्वात होते का? याचा ठोस पुरावा सध्याच्या संशोधनावरून देता येणे शक्य नाही परंतु पहिल्या व सातव्या प्रकरणाचा अपवाद वगळता, संपूर्ण काव्याची रचना आणि लेखनशैली एकसारखी आहे. त्यामुळे एका व्यक्तीनेच पूर्ण काव्याची संपूर्ण रचना केली आहे ही शक्यता ही नाकारता येऊ शकत नाही. तथापि, आपण हे विसरता कामा नये की, रामायण हे प्रथमतः एका व्यक्तीने रचलेले काव्य नसून, ही मुळात सामान्य लोकांनी केलेली निर्मिती आहे आणि ज्याचा सुरवातीला तोंडी प्रसार केला गेला. अनेक गायक हे, रामायण गाऊन आपली उपजीविका करायचे. रामायणाचे प्रवचन – कीर्तन अनेक लोक करीत असत. विविध ठिकाणी, विविध प्रकारे लोकांनी हे रामायण सांगितल्याने त्याच्या अनेक आवृत्या उदयास आल्या. मग कधीतरी एका विशिष्ट व्यक्तीने ही संपूर्ण कथा काव्यात्मक स्वरुपात रचली व रामायणाच्या मजकुराला संकलित काव्य रूप मिळाले. या विशिष्ट व्यक्तीलाच बहुधा “वाल्मिकी” म्हणले जाते.

रामायण काव्य स्वरुपात लिहिले गेल्यानंतरही, त्याचा प्रसार गुरूंकडून शिष्यांकडे, पिढ्यानुपिढ्या, तोंडीच केला जात असे. जेव्हा रामायण हे एक परिचित व लोकमान्य पुस्तक बनले, तेव्हा धार्मिक बोध मिळवण्यासाठी, काही लोकांनी स्थानिक लिपी वापरून ते लिहून काढले, आणि अशा प्रकारे रामायणाची “हस्तलिखिते” तयार झाली. भारतात छपाईचा शोध लागल्यानंतर रामायणाच्या छापील प्रती तयार झाल्या. ज्या तुलनेने बऱ्याच उशीरा निर्माण झाल्या.

 “रामायण” एक विस्तृत काव्य आहे, ज्याच्या मूळ आवृत्तीत सुमारे २४,००० श्लोक व सुधारित आवृत्तीमध्ये सुमारे १९,००० श्लोक आहेत. पण मुख्य कथानक अगदी सरळ व सोपे आहे. आता मी पुस्तकाची रचना आणि कथानक खालील प्रमाणे मांडतो.

 पहिला खंड “बालकांड” नंतर जोडला गेला. याचा मजकूर क्लिष्ट असून ही रामायणाची प्रस्तावना आहे असे आपण म्हणू शकतो. या खंडात रामाच्या बालपणाच्या कथा जरी  वर्णिलेल्या असल्या तरी त्यातल्या बऱ्याच  बाहेरून समाविष्ट केलेल्या कथा आहेत. ज्यांच्यामध्ये काही अस्पष्टता आहे त्यामुळे काही कथांबद्दल वाद निर्माण होतो. या खंडामध्ये दशरथ राजाच्या राजधानी आणि दरबाराबद्दल, भगवान विष्णूंचे राम आणि इतर चार भावांमध्ये रूपांतरत होऊन पृथ्वीवर अवतरण्यापासून राम हा महर्षी विश्वामित्र आणि इतर ऋषींसह राक्षसांचा वध करण्यासाठी जाण्याबद्दल वर्णिलेले आहे. यातच रामाचे राजा जनकाच्या दरबारात जाणे ही कथा ही येते. सीतेच्या जन्माची आणि दैवी शिवधनुष्याची कथा आणि रामाने शिवधनुष्य मोडून सीतेशी लग्न केले या सर्व कथा पुढच्या कथानकाचा पाया तयार करतात.

 दुसरा खंड म्हणजेच “अयोध्याकांड”. रामायणाचे मुख्य कथानक हे या खंडापासून सुरु होते. आपले वृद्धत्व लक्षात घेऊन, दशरथ राजाने रामासाठी राज्याभिषेक समारंभ आयोजित करून त्याला राजकुमार आणि राज सिंहासनाचा वारस बनवण्याचा निर्णय घेतला. दशरथ राजाने भूतकाळात कैकेयीने दिलेल्या तीन वचनांचा फायदा घेऊन, तिला दशरथ राजाला रामाला १४ वर्षांच्या वनवासास पाठवायला आणि तिच्या सख्ख्या मुलाची “भरताची” राजपुत्र म्हणून घोषणा करायला सांगितले. राम एक निष्ठावान राजकुमार आणि आज्ञाधारी पुत्र होता. त्याने राजाच्या आज्ञेचे पालन केले व स्वेच्छेचे वनवासात गेला. सीता एक निष्ठावान पत्नी होती आणि तिने आपल्या पती बरोबर वनवासाला जाण्याचा निर्णय घेतला. लक्ष्मण हा एक चांगला धाकटा भाऊ होता, आणि त्यानेही आपल्या भावाबरोबर वनवासाला जाण्याचा निर्धार केला. भरताने “बंधुत्व धर्माचे” पालन करण्याचा आग्रह धरला आणि रामाला अयोध्येत परत येण्याची विनंती करण्यासाठी स्वतः त्याच्या सैन्याला घेऊन जंगलात गेला पण राम आपल्या निर्धारापासून ढळला नाही. त्यामुळे भरताकडे रामाच्या पादुका घेऊन अयोध्येला परतण्याशिवाय आणि रामाच्या वतीने राजकारभार करण्याशिवाय काहीच पर्याय नव्हता.

रामायणाचा तिसरा खंड, “अरण्यकांड” या मधील नेपथ्य हे राजवाड्याच्या वास्तविक जीवनाकडून जंगलातील परीकथेसारख्या जीवनाकडे वळते. राम, लक्ष्मण,आणि सीतेने अरण्यात प्रवेश करताच तिथल्या साधू संतांनी त्यांना राक्षसांच्या हल्ल्यांपासून संरक्षण करण्याची विनंती केली. रामाने त्यांची विनंती स्वीकारली आणि अरण्यातील अनेक राक्षसांचा वध केला. लंकेच्या दशमुखी मायावी राजा रावणाची बहीण रामाला मोहित करायच्या हेतूने अरण्यात आली पण लक्ष्मणाने तिचे नाक आणि कान कापून टाकले . ती मदतीसाठी तिच्या छोट्या भावाकडे वळली. पण त्यांनी तिच्या लहान भावाचा पण वध केला. शेवटी ती रावणाकडे मदतीसाठी गेली . रावणाने अरण्यात येऊन कपट रचले आणि सीतेचे अपहरण केले. दोन्ही भावांना सीता कुठेच दिसत नाही  हे लक्षात येताच, त्यांनी सगळीकडे शोधाशोध सुरू केली. पक्षीराज जटायूंना भेटल्यावर त्यांना घडलेली परिस्थिति कळली. त्या दोघांनी एका शीर नसलेल्या कबंध नावाच्या राक्षसाला शापमुक्त केले. कबंध राक्षसाने त्यांना सीतेच्या सुटकेसाठी वानरराज सुग्रीवांशी युती करण्याचे सुचवले. त्यावेळी रावण सीतेला घेऊन लंकेला पोहोचला होता. रावणाने अनेकदा सीतेला मोहित करायचा प्रयत्न केला पण पतिव्रता सीतेने रावणाला दुर्लक्षिले म्हणून तिला अशोक वाटिकेत कैद करण्यात आले.

चौथा खंड “किष्किंधाकांड” यामधे सुरुवातीला रामाची सुग्रीवाबरोबर भेट होते. सुग्रीवाच्या भावाने वालीने सुग्रीवाचे राज्य व पत्नी हिरावून घेतली असते. राम वालीचा वध करून सुग्रीवाला राज्य परत मिळवून देतो व यातून ते दोघे युती करतात. वानरराज सुग्रीवाच्या मंत्रीगणातील सर्वात चतुर व शूर मंत्री म्हणजे हनुमान. हनुमान सीतेच्या शोधात दक्षिणेकडे निघाले तेव्हा त्यांची पक्षीराज संपातीशी भेट घडते. संपातींकडून समजते की सीतेला लंकेत कैद करण्यात आले आहे. याच खंडात हनुमानाने एका झेपेत महासागर ओलांडला ही कथा ही सांगितली आहे.

पाचवा खंड “सुंदरकांड”. यात हनुमान यांचा लंकेच्या बेटावर जाण्याचा प्रवास, रूप पालटून लंका नगरीत शिरणे, अशोक वाटिकेतील सीतेचे सतीत्त्व पाहणे, रावणाशी त्याच्या दरबारातील भेट ते लंका दहन या गोष्टी समाविष्ट आहेत.

सहावा खंड “लंकाकांड”. रामाने लंकेच्या मोहिमेवर जायचा निर्णय घेतला व वानरसेनेला चढाई करण्याची आज्ञा दिली. त्याच वेळी रावणाचा लहान भाऊ विभीषण रावणाचा विरोध करून रामाकडे आला. रामाने नलाला महासागर ओलांडण्यासाठी सेतू बांधायचा आदेश दिला. दोन्ही सेना समोरासमोर आल्यावर महायुद्ध झालं. यात लक्ष्मणाला गंभीर इजा झाली. हनुमानने द्रोणागिरी पर्वत आणून त्यावरील औषधी वनस्पतीच्या वापरामुळे लक्ष्मण बरा झाला. शेवटी रामाने राक्षसराज रावणाचा वध केला. बिभीषणाला नवे राक्षसराज घोषित करण्यात आले. राम व सीतेचे पुनर्मिलन झाले आणि सर्वजण हर्षोल्हासित झाले. रामायणाची कथा खरेतर इथेच संपते.

सातवा खंड “उत्तरकांड” हा नंतर जोडला गेला. पहिल्या खंडाप्रमाणेच याचाही आशय गुंतागुंतीचा आहे. या खंडात आपल्याला दोन प्रकारच्या गोष्टी दृष्टीस पडतात. एक – राक्षसांचे आगमन, रावणाची व हनुमानाची गोष्ट आणि दोन – राम व सीतेचा दुसऱ्यांदा झालेला वियोग. या खंडामध्ये, रामाचे व्यक्तिमत्त्व जवळजवळ पूर्णपणे बदलते. काही अफवा त्याच्या कानी पडल्यावर, त्याने लक्ष्मणाला गरोदर सीतेला अरण्यात सोडून यायचा आदेश दिला. महर्षी वाल्मिकी सीतेला मदत करतात. सीतेने महर्षींच्या आश्रमात दोन पुत्रांना जन्म दिला. रामाने अश्वमेधयज्ञ आयोजित केला. महर्षी त्या दोन मुलांना घेऊन रामाच्या राजदरबारात पोहोचले, आणि त्यांना रामायण गायची आज्ञा दिली. अखेरीस रामाला हे उमगले की ते दोघे त्याचे स्वतःचेच पुत्र आहेत. त्याने सीतेला परत बोलावले. त्यावेळी, सर्व देव तिथे प्रकट झाले. पृथ्वी दुभंगली आणि सीतेने तीच्यात उडी घेतली. रामाला अतिशय पश्चाताप झाला. त्याने आपले राज्य दोन्ही पुत्रांच्या हाती सोपवून स्वर्गात पदार्पण करून पुन्हा विष्णूंचे रूप धारण केले.

हे संपूर्ण पुस्तकाचे सार आहे.

हे काव्य कधी लिहिले गेले असावे? नेमका काळ कोणालाच सांगता येणार नाही. हे रचण्यासाठी नक्कीच शेकडो वर्षांचा अवधी गरजेचा असणार. ही अशा प्रकारची एक कलाकृती कुठल्या प्रकारच्या समाज व्यवस्थेत लिहिली गेली असावी याचा अंदाज बांधणे जरी शक्य असले तरी याचा अभ्यास करणे खूप महत्त्वाचे आहे. काही इतिहासकारांच्या मते तो काळ गुलामी समाज व्यवस्थेचा होता. माझ्या अनेक वर्षांच्या चिंतन व चर्चेनंतर मला असे वाटते की हे विधान समस्याप्रधानआहे आणि याचे समर्थन करणे कठीण आहे. आर्थिक पाया आणि अधिरचना समजणे अवघड आहे. माझ्या मते या काळातील मुख्य विरोधाभास हा गुलाम व मालक यांच्यातील नसून, शेतकरी व जमीनदार यांच्यातील होता. राजाने गोळा केलेला कर हा सर्वसाधारणपणे उत्पादनाच्या एक षष्ठांश असे. हा गुलामाच्या शोषणाचा एक मार्ग असावा का? सर्वात महत्त्वाचा मुद्दा हा की यावेळी जमिनीवर खाजगी मालकी असण्याची पद्धत अस्तित्वात होती. जमिनीची खाजगी मालकी हे चीनी इतिहासातील सरंजामशाही समाजाच्या उदयाचे प्रतीक होती. अर्थात, प्राचीन भारतात जमिनीची खाजगी मालकी असण्याची पद्धत अस्तित्वात होती का नाही हा एक वादाचा मुद्दा आहे. मात्र असंख्य उदाहरणातून हे सिद्ध करता येते की भारतात “राजाची जमीन” आणि “ग्रामीण सार्वजनिक जमीन” या व्यतिरिक्त, “खाजगी मालकी असलेली जमीन” सुद्धा अस्तित्वात होती.

अर्थव्यवस्थेशी जुळवून घेतलेली अधिरचना ही सरंजामशाही समाजाची वैशिष्ट्ये दाखवते. उदाहरणार्थ, या काळात सरंजामशाही समाजाची नैतिक अवस्था ही गुलामगिरी व्यवस्थेच्या सारखी सोपी, मागासलेली आणि परिवर्तनशील नव्हती.  या तुलनेत चिनी सरंजामशाहीने मात्र एक तुलनेने अत्याधुनिक अशी व्यवस्था तयार केली.

थोडक्यात माझे असे मत आहे कि “रामायण” भारतीय सरंजामशाही समाजात लिहिले गेले असावे . हा काळ इसवीसन पूर्व चौथ्या किंवा तिसऱ्या शतकापासून इसवीसन दुसऱ्या शतकापर्यंतचा असावा .

या महाकाव्याचे मूल्यमापन कसे करावे ?

वैचारिक आशयाच्या दृष्टिकोनातून, रामायणाच्या कथानकातून मुख्यतः उदयोन्मुख जमीनदार समाजाचा प्रतिनिधी राजा व गुलामांच्या नेत्याचा अवतार राक्षसराज, राम – रावण यांच्यातील संघर्षाचे वर्णन – गुणगान केलेले आहे. त्याचा संपूर्ण संघर्ष प्रगतिशील होता. या काव्याचा मुख्य नायक राम याला एक आदर्श नायक म्हणून चित्रित – प्रदर्शित करण्यासाठी वाल्मिकींनी अनेक काव्यात्मक साधनांचा प्रयोग केला. त्यांना रामाचे वर्णन एक निष्ठावान, आज्ञाधारी पुत्र, ज्ञानी पती, चांगला भाऊ आणि उपयुक्त मित्र म्हणून करायचे होते. या बाबतीत माझ्या मते ते काही अंशी अयशस्वी ठरले. गेल्या दोन हजार वर्षांहून अधिकच्या काळात राम हा यशस्वीरित्या सर्वसामान्य लोकांसाठी एक नायक आणि त्यातून देव बनला. आजही लाखो लोक त्याला पूजतात. त्यांचे अपयश हे ठरले की कदाचित लेखकाचा जागतिक दृष्टिकोन मर्यादित असल्यामुळे त्यांनी रामाला एक दांभिक व दोन व्यक्तिमत्व असलेले दाखविले. सातव्या खंडापर्यंत, जो नंतर जोडला गेलाय असे मानले जाते त्यात रामाचे आदर्श असल्याचे आवरण गळून पडते व तो एक जुलमी सरंजामी राजा आणि सरंजामी नैतिकतेचे समर्थन करणारा पती बनतो. माझ्या अनुसार कथेतील वास्तविक सकारात्मक पात्र लक्ष्मण आहे. तो नियतीशी लढा देतो आणि सरंजामशाहीवर टीका करतो. भारतीय साहित्यात त्याच्यासारखी धाडसी व खात्रीशीर व्यक्तिमत्वे क्वचितच सापडतात. निःसंशयपणे हे व्यक्तिमत्त्व हे या पुस्तकातील लोकशाहीचे सार आहे, ज्याचा विशेष उल्लेख करणे गरजेचे आहे. फक्त उदयोन्मुख वर्गाच्या प्रतिनिधीकडेच असे स्पष्ट आणि तुलनेने योग्य विचार असू शकतात. तथापि काहींच्या दृष्टीने तो बंडखोर आणि भौतिकवादी होता. या विचारांना सुद्धा संस्कृत साहित्यात अत्यंत महत्त्वाचे स्थान आहे. हे नक्कीच या काव्याचे लोकशाही अंग दाखविते. पण दुर्दैवाने या दोन्ही पात्रांचे शब्द आणि कृती संपूर्ण काव्यात क्षणिकच आहेत व पुढे कुठेच दिसत नाहीत.

जगातील सर्वच अभिजात साहित्याकृतींसारखेच, रामायणातही जशा चांगल्या गोष्टी आहेत, तशा अनेक उणिवासुद्धा आहेत. या उणिवांमध्ये मुख्यतः नियतीवाद, सरंजामशाहीतील नैतिकता, पितृसत्ता, पदानुक्रम, स्त्रियांविरुद्ध आणि खालच्या जातींविरुद्ध भेदभाव हेही येते. विचित्र गोष्ट ही आहे की यामधील जवळजवळ सर्व त्रुटी या नायक रामाच्या व्यक्तिमत्त्वामध्येही दिसतात. लेखकाच्या नजरेत राम मर्यादापुरुषोत्तम आहे अन्यथा त्यांनी रामाचे पात्र लिहिण्यासाठी इतके कष्ट घेतले नसते. परंतु आपल्याला उणिवा वाटणारे गुण लेखकाने नायकाची स्तुती करण्यासाठी का बरे वापरले असावेत?  यातून एकच निष्कर्ष निघू शकतो की आपली तत्त्वे लेखकाशी विसंगत आहेत. या विसंगतीवर टीका करणे आवश्यक आहे असे आमचे मत आहे. टीका केल्याशिवाय रामायणाचा दोन हजार वर्षांमध्ये पडलेला नकारात्मक प्रभाव दूर होणार नाही आणि रामायण ह्या कथेचे खरे मर्म जगासमोर येणार नाही.

कलात्मक वैशिष्ट्यांबद्दल बोलायचे झाले तर रामायणात अनेक विलक्षण गुण आहेत. लोकराज्य, वानरराज्य आणि राक्षसराज्य या तिन्ही नेपथ्यांमध्ये लेखकाने यशस्वीरित्या राम, सीता, लक्ष्मण, रावण, हनुमान इत्यादि अशा अनेक कलात्मक पण वास्तविक वाटाव्यात अशा प्रतिमा तयार केल्या आहेत. रामायणात उच्च पातळीचा विरोधाभास दर्शविला गेला आहे. संपूर्ण कथानक विरोधाभास व संघर्षातूनच उलगडत जाते. या शिवाय निसर्गाच्या अद्वितीय दृश्यांबद्दल लेखकाची विशेष संवेदनशीलता दिसून येते. नैसर्गिक दृश्यांचे वर्णन करणाऱ्या कविता यात अंतर्भूत आहेत. भारतातील सर्व ऋतूंचे अतिशय आकर्षक आणि प्रभावी वर्णन केले आहे.

आता, एका खूप महत्त्वाच्या प्रश्नाचे उत्तर देणे गरजेचे आहे. “महाभारत” याला “ऐतिहासिक अख्यायिका” म्हटलेले असताना “रामायण” याला मात्र “मूळ काव्य” का म्हटले जाते? दोन्ही काव्यांचा मजकूर आणि काव्य शैली ही जवळजवळ सारखीच आहे. माझ्या मते फरक हा फक्त साहित्यिक व कलात्मक स्वरुपात दिसून येतो. “महाभारताचे” कलात्मक स्वरूप हे तुलनेने संक्षिप्त, सोपे व कमी सुशोभित असलेले आहे. साहित्यिक शैलीच्या इतिहासाच्या दृष्टीकोनातून बघता महाभारताच्या शैलीची तुलनेने आदिम स्थिती दर्शवते. पण रामायणामध्ये साध्या, सोप्या काव्यांच्या व्यतिरिक्त अनेक उत्कृष्ट शैलीची काव्ये देखील आहेत. रामायणातील काही काव्ये क्लिष्ट रचना असलेली आहेत व त्यांच्यात शब्दश्लेश ही दिसून येतात. या काव्य शैलीत आणि पुरातन संस्कृत काव्य शैलीत बरेच साधर्म्य दिसते. कलात्मक शैलीकडे पाहता, “रामायण” हे महाकाव्य अभिजात संस्कृत साहित्याच्या विकासाच्या संक्रमणकालीन स्थितीत असल्यासारखे दिसते. या कारणामुळेच का त्याला “मूळ काव्य” म्हणत असावेत. वरील परिच्छेदांमध्ये मी रामायणासंबंधित काही महत्त्वाच्या प्रश्नांचे सोप्या भाषेत  स्पष्टीकरण दिले आहे.

मी रामायण का अनुवादित केले? याचे कारण अगदी स्पष्ट आहे. लेनिन म्हणतो,  “जो माणूस मानवजातीने निर्माण केलेले साहित्य स्वतःचे ज्ञान समृद्ध करण्यासाठी वापरतो, तोच एक खरा कम्युनिस्ट बनू शकतो.” (द टास्क ऑफ यूथ लीग). राष्ट्रपती माओ म्हणतात, “ आपल्याला लाभलेला उत्कृष्ट साहित्यिक व कलात्मक वारसा आपण आत्मसात केला पाहिजे. त्याच्यातून उपयुक्त गोष्टी शिकल्या पाहिजेत व त्याचा संदर्भ घेऊन स्वतःचे साहित्य निर्माण केले पाहिजे. पुरातन साहित्याचा संदर्भ घेऊन किंवा न घेऊन लिहिले तर आधुनिक साहित्य वेगळे पडते, ज्याच्यात उच्च-नीचतेचा, सूक्ष्मतेचा, वेगाचा फरक दिसून येतो.” लु श्युन त्यांच्या डॉक्ट्रिन ऑफ युटीलायझेशन यात “दुसऱ्यांच्या कल्पनांपासून प्रेरणा घेण्याचे समर्थन करतात आणि दुसऱ्यांच्या कामातून प्रेरणा घेतल्याशिवाय स्वतःचे साहित्य निर्माण करणे अशक्य आहे” हे ही मांडतात. नवीन समाजवादी साहित्य निर्माण करण्यासाठी, आपली वैज्ञानिक व सांस्कृतिक पातळी सुधारण्यासाठी, जर आपण ही प्रेरणा घेतली नाही, संदर्भ घेतले नाहीत तर आपले काम वाढते अन्यथा आपण कमी कष्टात दुप्पट यश मिळवू शकतो. सत्य हे इतके स्पष्ट आहे आणि आम्ही “रामायण” का अनुवादित केले याचे कारणही इथेच मिळते.

Ø संदर्भ : The Ramakien- A prose translation of the Ramayan

वाल्मिकींनी रचलेल्या रामायणाने भारतीय संस्कृतीची लाट कम्बोडिया पर्यंत पोहोचली. आत्ताचे इंडोनेशिया-हिंदुत्वाच्या, भारतीयत्वाच्या सुवर्णस्पर्शाने हे लोण प्रत्येक देशाच्या संस्कृतीत भिनत गेले. स्थानिक संस्कृतीनुसार त्यात वेगळेपण येत गेले. पण अनेक शतके या रामायणाचा प्रभाव टिकून आहे आणि त्यातील मूलभूत तत्वे चिरंतर आहेत. सुष्ट-दृष्ट प्रेत,जादू, नायक, राक्षस यांच्या संघर्षाची ही कथा आहे. या शाश्वत गोष्टी समजून घेतल्या जातात. रामायण केवळ वाड्•मयीन कृती राहिली नाही. नृत्य नाटिका अशा कलाप्रकारात थायलंडमध्ये अभिनयातून व्यक्त होत राहिली आहे.    लाओस, कंबोडिया आणि मलेशियाच्या छाया-नृत्य नाटिकेत ही रामकथा दिसते. थायलंडमध्ये रामकाव्याला “रामकाइन”(Ramakien) म्हटले जाते. थायलंडच्या कलादानात फिरताना तेथील म्युरल्स मध्ये कोरलेल्या राम कथा पालक मुलांना सांगताना दिसतात. शहरे, रस्ते, व्यक्तींची नावे सुद्धा रामकथेतून घेतलेली आढळतात.

लाओस रामकथा_ कमला रत्नंम्

 श्रीरामाला कमी महत्त्व आणि कथेचा नायक रावण आहे. त्याला दहातोंडे व वीस हात नाहीत.  सीता रावणाची मुलगी व हनुमान श्रीरामांचा मुलगा दाखवलाय.  लावोसामध्ये रामायण कथा चार रूपात दाखवली जाते. १.नृत्य २.गीत ३.चित्र ४.काव्य.

पावसाळ्यात येथील अनेक मंदिरात रामायण पाठ केले जातात. त्यासाठी दूर दूर देशातून लोक हजेरी लावतात. कंबोडिया, लाओस, थायलंड व मलेशियातील काही भागात भारतीय संस्कृतीचे प्रतिनिधित्व दिसून येते. त्यातही लाओस म्हणजे लाव प्रदेशीय लोक हसतमुख, सौम्य,व प्रसन्न चेहऱ्याचे, साधारणतः संतांच्या सौम्य चेहऱ्याशी साम्य दाखवणारे आहेत. दगड, लाकूड,धातू, काव्य, संगीत, नृत्य, शिल्प आणि स्थापत्यकलेच्या माध्यमातून तेथील साधे, सरळ लोक आपला, आनंद उत्साह रामायण कथेतून अभिव्यक्त होतात.

हनुमान जन्मताच तरुण होता. जन्म होताच तो  चालायला, बोलायला, उडायला लागला. एक दिवस सूर्याला तो पिकलेले फळ आहे हे समजून खायला गेला. सूर्याने वळून पाहिले व त्यामुळे हनुमान जळून गेला. त्याचा एक केस सूर्याच्या रथाला चिकटला, त्यातूनच सूर्याने त्याला पुन:निर्माण केले. त्यानंतर रामाच्या सेवेसाठी पृथ्वीवर पाठवले आणि सांगितले की त्यामुळे तू अजेय होशील.तो पृथ्वीवर आल्यावर आईला भेटला. तीने त्याला वाली आणि सुग्रीवाच्या  नगरीत नेले.

व्हिएतनामची रामायण कथा-  त्यात सीतेला रावणपुत्री मानले आहे.  तिचा जन्म सीतेच्या  रूपात इंद्र पत्नी सुजाताने रावण गृही घेतला. तेव्हा भविषववाणी मध्ये सांगितले की ही शुभ लक्षणी नाही. एक दिवशी तिने पित्या जवळ असताना  आपल्या शरीराचा एक भाग चाकूने कापला. पुन्हा दैवज्ञांना बोलून त्याचा काय अर्थ असं विचारल्यावर ती आता  पूर्णतः निरुपयोगी झालेली आहे असे सांगितले.

मंदोदरी बद्दल एक कथा प्रचलित आहे त्यात म्हंटले आहे की, एका ऋषींनी एक मेंढा घेऊन चमत्काराने तिचे स्त्रीत रूपांतर केले. रावण आपल्या मुलीला सीतेला दूरवर एका सरोवरात (हिमालयाच्या घनदाट जंगलातील) फेकून देतो. इंद्र पत्नीचे शील हरण केल्याने ती त्याच्या पोटी मुलगी म्हणून जन्माला आली तेव्हा त्याला त्याचे विस्मरण झाले. सरोवरात टाकल्यावर जनक ऋषी फुले घेण्यासाठी बागेत आले तेव्हा त्यांच्या नजरेस सीता आल्याने त्याने तिचा सांभाळ केला व विवाह योग्य होईपर्यंत तिचा सांभाळ केला. तिचे स्वयंवर मांडले त्यात पण घातला की जो अतिजड धनुष्य उचलेल, त्याच्याशी तिचा विवाह होईल. सीतेसाठी एका उंच खांबावर नवीन घर बनवले. ज्यात तिला कोणीही त्रास देणार नाही

व्हिएतनामची रामायण कथा

यात सीतेला रावणपुत्री मानले आहे. इंद्र पत्नी सुजाता हिने सीतेच्या रूपात रावणगृही जन्म घेतला. तेव्हा भविष्यवाणी झाली की ही शुभलक्षणी नाही. एके दिवशी तिने पित्याजवळ असताना आपल्या शरीराचा एक भाग कापून काढला. दैवज्ञांना बोलून त्याचा काय अर्थ असे विचारल्यावर ती आता  पूर्णतः निरुपयोगी झालेली आहे असे त्यांनी सांगितले.

रावण त्या मुलीला – सीतेला – दूरवर हिमालयाच्या घनदाट जंगलातील एका सरोवरात फेकून देतो. एकदा जनक राजा फुले घेण्यासाठी तिथे येतो तेव्हा त्याच्या नजरेस सीता येते व तो तिचा विवाहयोग्य होईपर्यंत सांभाळ करतो.

यात मंदोदरीबद्दल देखील एक कथा प्रचलित आहे. त्यात म्हटले आहे की, एका ऋषींनी एक मेंढा घेऊन चमत्काराने त्याचे स्त्रीत रूपांतर केले. तीच मंदोदरी होय.

v रामायण काकावीन (इंडोनेशिया रामायण)

अनुवाद- चंद्र्दत्त पालीवाल

इंडोनेशिया

इंडोनेशिया मध्ये ९ व्या शतकात प्राचीन कावी भाषेत “रामायण काकावीन” ग्रंथ तयार झाला. महाकाव्यरचनेपूर्वीच रामकथा लोकप्रिय होती. ख्रिस्त ११ व्या शतकापासून १७  शतकापर्यंत तमिळनाडूत “कम्ब् रामायण”, केरळमध्ये राम वर्मा रचित “रामचरितम”, तेलगू भाषेत “रंगनाथ रामायण”, कर्नाटक नागचन्दाचे “पम्प रामायण”, अवघी भाषेत तुळसीकृत “रामचरित्र मानस” इत्यादी रामायण लिहिले गेली. याच्या मूलस्त्रोत वाल्मिकी रामायण आहे. साधारणपणे भारतीय लोकभाषांच्याही आधी इंडोनेशियात तेथील रामायणाची रचना केली गेली होती. तुलसीरामायणाच्या रामचरितमानसाच्या सुमारे ७००वर्षे आधी इंडोनेशियाचे महाकाव्य लिहिले गेले होते. इंडोनेशियाच्या जावा भागातील मंदिरातील बाहेरील भागात ज्या मूर्ती रामकथा सांगतात, त्या काकावीन रामायणातून घेतली गेली आहे.

तिसऱ्या शतकात, कंबोडिया, जावा, सुमात्रा, थायलंडमध्ये संस्कृत भाषा प्रचलित होती. त्यामुळेच ‘रघुवंश’, ‘वाल्मिकी’ चे राम येथे पोहीचले. व स्थानिक रुचीनुसार संशोधन वृद्धी होत गेली.

 मलेशियात रामकथा पोहोचण्यापर्यंत रामायणायचे रूपच बदलले. हनुमान, सीता-राम यांचे पुत्र झाले.

 बालीमध्ये मिळालेले प्रचलित रामायण संस्कृत भाषेत आहे. बालीत सात ताडपत्रींवर पूर्ण रामकथा लिहिली आहे. यामध्ये रामाच्या आईचे नाव सुमित्रा असा उल्लेख केला आहे. त्यामुळे “सुमात्रा द्वीप” नाव पडले असे काही इतिहासकार म्हणतात.

 जावा व बालीत रामायण-महाभारत अत्यंत लोकप्रिय आहे. सांस्कृतिक अभिव्यक्तीसाठी-नृत्य, नाटक, चित्रकला, मूर्तिकला, साहित्य, कठपुतळी, छायानाट्य – यातून रामायण प्रगट होत राहिले. त्यामुळे लोकजीवनातील सौंदर्यबोध व नैतिकमूल्ये आदर्श स्पष्ट झाली. महाकाव्याच्या रूपातील रामकथा समाजात लोकप्रिय झाल्यामुळे समाजाकडून ती सुरक्षितही राहिली.

थाई रामायण

प्राचीन काळी भारतीय लोकांनी ज्या देशांमध्ये वसाहती केलेल्या आहेत ‘थायलंड’ हा  आशियातीत महत्वाचा देश.थाई भाषेत या देशाचं नाव ‘मुआंग थाय’ तसचं अधिकृत नाव ‘प्राथेत थाय’(म्हणजे स्वतंत्रांची भूमी) असं आहे. इथल्या नागरी संस्कृतीवर भारतीय काव्यांचा  मोठा प्रभाव आढळतो. नाटक, संगीत आणि साहित्य या क्षेत्रांमध्ये रामायणाचा ठसा प्रकर्षाने उठलेला आहे. १३ व्या शतकापर्यंत तर रामायणाचा प्रभाव ठळकपणे जाणवत होताच. साधारणपणे १७८१ च्या सुमारास सयामी भाषेत रामायणावर एक काव्य लिहिलं गेलं, याचे श्रेय चक्रीवंशातील प्रथम सम्राट “प्रथम राम” यांना जाते. त्यांचा मुलगा “द्वितीय राम”  यांनी काव्याला नाटकाचे रूप दिलं. “रामायण”  हा शब्द थाई साहित्यात आढळणार नाही. रामकाव्याला  “रामकिएन “(रामकीर्ति) असं म्हटलं जातं. मुखवटे घालून ही रामकथा नाटक रूपात सादर करायची एक मोठी प्रथा थायलंडमध्ये होती. याला थाई भाषेत ” हूंन ” असं म्हटलं जाई. प्रत्येक प्रात्राच्या मुखवट्याचा, कठपुतळीचा रंग ठरलेला असे. थाई रामायणातली अयोध्या ही भारतातील आयोध्या नव्हे, थायलंडमध्येही एक आयोध्या आहे. प्राचीन काली बँकॉक पासून काही अंतरावर ही आयोध्या होती.

थाई रामायणातील काठी प्रसंग वेगळे आहेत. काही पात्रांची नावं देखील वेगळी आहेत. राम, हनुमान ही नावं आहे तशीच आहेत. तर ‘मंथरे‘ हा ‘कुच्ची‘ म्हटलं आहे. संस्कृत शब्द ‘कुब्जा‘ (कुबडी) – याचा ‘कुच्ची‘ हा अपभ्रंश असावा. शत्रुघ्नाला म्हटलं आहे ‘शत्रुद‘ तर ‘कुबेर‘ आहे ‘कुपेरन’. ‘गरूड‘ हा शब्द थाई भाषेत ‘ख्रुत‘ असा लिहिला आहे. थाई देशातील रामायणात विविध देशांमधून आलेल्या कथांची, संस्कृतीची सरमिसळ आहे. थाई रामायणाताही रामाची व्यक्तिरेखा ही म्हणूनच आपल्या मनातल्या चित्रापेक्षा वेगळी वाटते. आपण काही प्रसंगांचीच उवाहरने घेऊ या म्हणजे हा फरक आपल्या ध्यानात येईल.

हिरन्तयक्ष (हिरव्याक्ष) नावाच्या असुराच्या वधापासून थाई रामायणास सुरुवात होते. नारायणाने असुराचा वध केल्यानंतर शीरसागरात म्हणजे आपल्या घरात वेदगानात लीन होऊन गेले. त्यावेळी समुद्रात एक सुंदर कमल उमलले आणि त्याच्या पाकळ्यांमधून एक एक अतिशय अव्दितीय असं बालक प्रगट झालं. याच बालकाला कैलासातील ईश्वरानं पृथ्वीचा पहिला सम्राट म्हणून ठरवून टाकले. अशाप्रकारे नारायण वंशाची स्थापना झाली. आता या बालकासाठी छानशी नगरी तयार केली पाहिजे इन्द्रास आज्ञा झाली. नगरीसाठी जागा ठरवावी  म्हणून इन्द्र जम्बूद्वीपात आला. नियं त्यांनी अचनगनि, युगाग्र, दाह आणि याग नावाच्या ऋषींबरोबर चर्चा कोडी त्यांनी इंद्राला सांगितले की,  ‘आमचं द्वारावती हे निवासस्थान आहे, तिथे राजधानी बनव. त्यानुसार द्वारावती मधील वनाच्या जागी सुंदर राजधानी वसवली गेली. या चार ऋषींच्या नावातल प्रत्येकी पहिले अक्षर घेऊन शब्द तयार होतो ‘अयुधा’ त्यामुळे नवीन राजधानीचं नाव ‘अयुध्या’ ठेवले गेले. आणि नवीन बालकाचे नाव ठेवले गेले ‘अनोमातन’. मोठा झाल्यावर त्याचा ‘मणिकेसर‘ नावाच्या स्त्रीशी विवाह झाला. यांच्या कुळाचे नाव ‘अजपाल’. अजपालने उत्तम प्रकारे पृथ्वीवर राज्य केले. राक्षसांच्या त्रासापासून प्रजेचे रक्षण केले. या अजपालाचा मुलगा म्हणजे दशरथ.

दशरथाला तीन राण्या होत्या – कौसुरिया, समुद्रा आणि कैय्यकेशी. अपत्यप्राप्ती व्हावी म्हणून दशरथाने यज्ञ केला. ईश्वरानं ऋषींना सांगिताले होतं की यज्ञातून एक देवता प्रगट होईल. तिच्या डोक्यावर एक पात्र असेल आणि त्यात चार रोट्या असतील. त्याचवेळी एक कावळा त्या पात्रावर झडप घालेल आणि अर्धी रोटी घेऊन दक्षिणेकडे उडून जाईल. उरलेल्या रोट्या दशरथाच्या तीन्ही राण्यांम्ध्ये वाटून टाकाव्यात. यानुसारच सर्व घडलं. स्वतः नारायणाने कोसुरियाचा मुाएगा मृणून जन्म घेतला. त्याचा रंग हिरवा होता. नारायणाच्या चक्रानं कैय्यकेशीच्या पोटी भरताच्या रुपात जन्म येतला. तो लाल रंगाचा होता. नाग, शंख यांनी एकत्र होऊन लक्ष्मणाचं रूप घेतले आणि गदेनं शत्रुदाचं रूप घेतले. या दोघांनी, समुद्रा राणीच्या पोटी जन्म घेतला.

या विषयासंदर्भात हिंदीमधील ४ पुस्तकांचा संक्षिप्त परिचय
इथे करून देत आहोत. सर्वप्रथम ‘भारतीय ज्ञानपीठ प्रकाशन‘ च्या
“रामायण के महिला पात्र” हे डॉ. पांडुरंग राव यांनी लिहिलेले पुस्तक, महर्षी वाल्मिकींच्या ‘वाल्मिकी रामायणामध्ये‘  अनेक स्त्री व्यक्तिरेखा शब्दबद्ध केलेल्या आहेत. त्यापैकी १२ व्यक्तीरेखा
निवडून त्यावर मूळ काव्यामधील संदर्भ देत विस्तृतपणे श्री.राव यांनी भाष्य केले
आहे.

जानकी (रामा) या अर्थातच रामायणातील प्रमुख स्त्री
तिच्यापासून सुरुवात करून क्रमाने कैकयी, कौशल्या सुमित्रा, अहल्या, अनसूया, शबरी, स्वयंप्रभा, तारा, मंदोदरी, त्रिजटा, शूर्पणखा  यांच्या बद्दल आपल्याला वाचायला मिळते.
लेखकाच्या विचारानुसार जानकीचे एकदम विपरीत रूप शूर्पणखेत पाहायला मिळते.
दोघींसाठी राम हा परमप्रिय परंतु दृष्टिकोन संपूर्णतः विभिन्न. जानकीचे रामप्रति
असलेले प्रेम ही उपासना आहे तर शूर्पणखेचे प्रेम वासना, आकर्षण आहे.
त्यामुळे जानकीने सुरुवात करून पुस्तकाचा शेवट शूर्पणखेने केला आहे. इतर स्त्रियांची चित्रणे
या दोन्ही विशेषणांच्या मध्ये येतात. राजमाता कैकयी ही कीर्ती-कामिनी, कौशल्या
वासल्यमयी(ह्यी) आणि सुमतिमती सुमित्रा (श्री) अशा पद्धतीने या तिन्ही राण्यांचे
चरित्र चित्रण वाल्मिकींनी केलेले आहे. राजा दशरथाच्या या राण्यांच्या चरित्राचा
एकत्रितरित्या अभ्यास केला आहे. काही व्यक्ती रेखा जोडीने विचारात घेतल्या आहेत.
जसं अहल्या – अनसूया, शबरी-स्वयंप्रभा आणि तारा-मंदोदरी. तारा-मंदोदरी
या पंचकन्या म्हणून स्मरल्या जातात. शबरी आणि स्वयंप्रभा या एकांत वासिनी तपस्विनी
आहेत. त्यापैकी शबरीला एकदा का होईना श्रीरामाचे दर्शन घडले. मात्र स्वयंप्रभा ही
खरोखरच दूरस्थ राहून श्रीरामाची पूजा करत राहिली. स्वयंप्रभेबदल फारशी माहिती
उपलब्ध नाही. परंतु लेखकाने या पुस्तकात करून दिली आहे. स्त्री व्यक्तिरेखांमध्ये
मंथरा का नाही याबद्दल लेखक म्हणतात की, वाल्मिकींनी तिला कैकयी
मध्येच अंतर्भूत केले आहे. आदी कवी वाल्मिकी रामायणातील या स्त्री व्यक्तिरेखांचा
सविस्तर परिचय या पुस्तकातून घडतो.

दुसरे पुस्तक आहे ‘ प्रतिभा प्रकाशनाचे ‘ “भारतीय  वाड•मय में सीता का स्वरूप ”  हा शोधनिबंध डॉ. कृष्णदत्त अवस्थी यांनी
त्यांच्या PhD.  करता सादर केला आहे. निबंध आठ अध्यायांमध्ये विभागला आहे. पहिल्या अध्यायात ‘ सीतेचा जन्म
आणि विकास,  घडण ‘ याचा शोध वैदिक
साहित्य, तसेच रामायण व महाभारत या प्राचीन ग्रंथाच्या आधाराने घेतला आहे. प्रायश:
वैदिक साहित्यात सीता कृषिकन्या म्हणून आढळते. रामायणामध्ये तिची पूर्ण कथा रेखाटली
आहे. रामायण व महाभारतात सीतेबद्दलची जी मांडणी केली आहे तिच्या तोलनिक अभ्यास
लेखकाने केला आहे. द्वितीय अभ्यासात पाली, प्राकृत इतर
अपभ्रंश साहित्यामधून सीता या व्यक्तिरेखेची मांडणी कशी आढळते याचा अभ्यास लेखकाने
दर्शविला आहे. तिसऱ्या अध्यात हिन्दी साहित्य तुलसी रामायण, आचार्य केशव
यांचे काव्य आणि आधुनिक हिंदी साहित्य यामधून सीता काय पद्धतीने प्रकट झालेली
दिसते याची मांडणी आहे. तसेच वाल्मिकी रामायणाशी व आपसातील तुलना स्पष्ट करून
दाखवली आहे. चौथ्या अध्यायात प्रांच्य भाषांमध्ये सीतेची व्यक्तिरेषा कशी दिसते याविषयी
अभ्यास केला आहे. मैथिली, बंगाली, उडिया व आसामी भाषेतील साहित्य व त्यातील सीतेबद्दलची मांडणीचा  तोलनिक अभ्यास आलेला आहे. पाचव्या अभ्यासात
पश्चिमाचल मधील मराठी आणि गुजराती भाषा साहित्यात सीतेचे शब्दचित्रण कसे केले आहे
याविषयीची मांडणी व तोलनिक अभ्यास केला आहे. सहाव्या अभ्यासामध्ये
दक्षिण भारतातील तमिळ, तेलगू, मल्याळम व कन्नड साहित्यात
सीता कशी प्रकट झाली आहे याविषयी मांडणी आहे. सातव्या अभ्यासात
लोकसाहित्यात सीता कशी प्रतिबिंबित झाली आहे हे वाचायला मिळते. शेवटच्या आठव्या अध्यायात ‘ उपासना ‘या दृष्टीने विविध
संप्रदायात सीता कोणकोणत्या रूपामध्ये प्रतिष्ठापित झाली आहे याविषयी लेखक
सांगतात. एकंदरीत सीता/जानकी विषयक विविधांगी स्वरूपात आपल्याला या पुस्तकातून
जाणून घेता येते.

तिसरे पुस्तक आहे डॉ.गणेश दत्त सारस्वत यांचे  “मंदोदरी विभिन्न राम कथाओं के संदर्भ में
“ कानपूरच्या ग्रथंम प्रकाशनाने हे प्रकाशित केले
आहे. मंदोदरी ही रावणाची पत्नी असूनही पंचकन्यांच्या स्मरणात तिला स्थान मिळाले.
अत्यंत पवित्र अशा अंतःकरणातून भक्तीभाव तिच्या ठायी दिसून येतो. म्हणूनच पुज्यनीय
असे स्थान तिला प्राप्त झालेले दिसते. विविध साहित्यात मंदोदरी बाबत विविध कथा
प्रचलित आहेत. या पुस्तकांमध्ये लेखकाने संस्कृत ग्रंथांमध्ये मंदोदरीचे चित्रण कसे आढळते, अपभ्रंश
ग्रंथांमध्ये मंदोदरी कशी प्रकट होते, हिंदी साहित्यामध्ये
तिच्याबद्दल काय काय आढळते आणि हिंदी खेरीज इतर भाषेतील ग्रंथात काय लिहिलेले दिसते
याची मांडणी केली आहे. मांडणी करताना त्या त्या भाषेतील संदर्भ, काव्यपंक्ती
यातून अधिक स्पष्टता आणण्याचा प्रयत्न आहे.

चौथे ” शबरी ” हे पुस्तक श्री नरेश मेहता यांच
आहे. लोकभारती प्रकाशनाने हे प्रकाशित केले आहे. शबरी हे
रामायणातील मुख्य कथानकातील स्त्री व्यक्तिरेखा नसून सुद्धा अत्यंत महत्त्वाचे
आहे. एक  ‘ साधारण निम्न वर्गातील
स्त्री ‘ या दृष्टीने वाल्मिकींना शबरीच्या कथेतून दोन प्रकारचे मांडणी अभिप्रेत असावी
असे लेखकाला वाटते. एक म्हणजे सामान्य कुळात असूनही भक्ती मार्गाने आपले
आध्यात्मिक पातळी कशी उंचावली हे यातून दिसते. 
आत्मिक किंवा अध्यात्मिक संघर्ष असा शब्दप्रयोग ते वापरतात.
त्याचबरोबर  वर्ण व्यवस्थेबाबत काही भाष्य
करण्याचे प्रयोजन आदीकवींच्या मनात असावे. सामाजिक संकेतानुसार वर्णव्यवस्था किंवा
त्यानुसार कर्म (श्रम) कोणतेही असले तरी असंग कर्म आणि अध्यात्मिक स्वत्व  हे सर्वांपेक्षा वर आहे ही भूमिका महर्षी
वाल्मिकींनी अधिक ठळकपणे शबरीच्या कथांमधून मांडली. तेवढ्या विस्ताराने तुलसी
रामायण यात ती येत नाही असे अनेक लेखकांनी म्हटले आहे. हे पुस्तक म्हणजे दीर्घ
काव्य आहे. संपूर्ण शबरी कथा काव्यपद्धतीने मांडली आहे त्यामुळे त्याला एक सहज
सुंदर लय आणि गेयता प्राप्त झाली आहे.

 t

रामायणातील स्त्री – व्यक्तिरेखा

” शबरी ” संदर्भात आणखी एक हिंदी भाषेतील पुस्तक आहे ते म्हणजे धनंजय अवस्थी यांचे संगम प्रकाशन इलाहाबाद यांच्याकडून प्रकाशित झालेले “शबरी ” याच नावाने. दीर्घकाव्य या स्वरूपात धनंजय अवस्थी यांनी शबरीची कथा मांडली आहे. खरं तर शबरीबाबत ‘तिने श्रीरामांना अर्पण केलेली उष्टावलेली बोरे ‘ एवढीच कथा प्रचलित असली तरी त्यामागचे सामाजिक व आध्यात्मिक तत्व हे अधिक महत्त्वाचे आहे. वितड मुनींच्या क्रोधाग्नीने शापित झालेली, वर्ण संघर्षाच्या अग्नीचे चटके सोसणारी शबरी मतंग मुनींना शरण जाते. तिच्या मनामध्ये स्वतः विषयीचा विश्वास जागा करत ते श्रीरामांविषयीचा प्रेमभाव ही जागृत करतात. हे उत्कट प्रेमच तिच्यावरच सारे कलंक दूर करतात आणि आत्यंतिक पवित्र अशा तिच्या स्पर्शाने अपवित्र / अशुद्ध जलाशयाचे पाणी जणू गंगाजल बनते. श्रीरामांचा कृपास्पर्श एखाद्या सामान्य व्यक्तीला सुद्धा जर ती संपूर्ण श्रद्धापूर्वक परिश्रम करत शरण आली असेल तर, उच्चतम स्थानी  नेऊन ठेवतो. एका लहानशा कथेचा हा विस्तृत आशय मुक्तछंद बद्ध काव्यातून धनंजय अवस्थींनी आपल्यासमोर ठेवला आहे.

” अहल्या ” ही रामायणातील मतमतांतराने विवादित अशी स्त्री व्यक्तिरेखा. साकेत प्रकाशनच्या “ओ अहल्या” या पुस्तकात डॉ. राजकुमार वर्मा यांनी अहल्लेबाबतचे त्यांचे विचार, त्यांची भूमिका मांडली आहे. वैदिक साहित्यात ‘अहल्या‘आहे दोन अर्थांनी प्रतीक म्हणून वापरले आहे. ‘ अहनि लियते इत्य – अहल्या ‘ म्हणजे दिवसाच्या प्रकाशात जी लिंक होते, मिसळून जाते ती अहल्या. हा पहिला अर्थ.  इंद्र सूर्याचा प्रतीक म्हणून तिला वश करतो. ‘ अ ‘हल्या – हल किंवा नांगराच्या द्वारा नांगरली न गेलेली ती ‘ अहल्या ‘ हा दुसरा अर्थ.  पुन्हा चंद्र पर्जन्य देवता म्हणूनही अहल्येला आपल्या वर्चस्वाखाली घेतो. प्रतिकात्मक रित्या या दोन्ही अर्थांच्या कथा योग्य वाटतात परंतु पुराणात गौतम ऋषींची पत्नी या स्वरूपात अहल्येला आणून अनर्थ झाला आहे, असे लेखकांनी मांडले आहे. ‘मुनिवेषातील इंद्राला जाणून सुद्धा अहल्याने कुतूहला पोटी इंद्राचा स्वीकार केला ‘हे पटण्यासारखे नाही हे स्पष्टपणे आदिकवी वाल्मिकींची क्षमा मागत लेखकांनी सांगितले आहे. या दुर्घटनेनंतर अहल्या आणि इंद्र दोघांनाही शाप मिळाले. या शापांचे स्वरूप वेगवेगळ्या ठिकाणी वेगवेगळ्या पद्धतीने आलेले आहे. वाल्मिकी रामायण, तमिळ महाकवी कम्बन, तेलुगु कवी रंगनाथ, बंगाली कवी कृत्तिवास, महाकवि तुलसीदास या सर्व ठिकाणी पाषाणरूपाचा उल्लेख थेट अथवा प्रतीकात्मक येतो. ब्रह्मपुराणात मात्र शापामुळे अहल्या शुष्कनदी  रुपात परावर्तित झाली असे आढळते. इंद्राला मिळालेला शापांबाबतीत सुद्धा भिन्नता आहे. त्यामुळे हे लेखकाला वाटते की ही कथा प्रत्यक्ष वेगळीच असावी. ‘अहल्ये सारख्या ऋषी पत्नीकडे जेव्हा वासनेने प्रेरित झालेला इंद्र येतो तेव्हा तिच्यासारख्या तेजस्वी स्त्रीच्या शरीर मनामध्ये कोणत्या प्रकारची प्रतिक्रिया उमटली असावी‘ याची कल्पना करून त्याचे चित्रण काव्यस्वरूपात इथे लेखकाने केले आहे. बारा सर्गांमध्ये या घटनेची  विभागणी चित्रित झाली आहे.

“मांडवी” या व्यक्तिरेखेबाबत भरताची पत्नी एवढीच ओळख सर्वांना आहे. त्यागमूर्ती म्हणून भरताला गौरवाने संबोधले जाते. परंतु भरताप्रमाणेच राम वनवासातून परत येईपर्यंत मांडवी ‘नदीग्राम ‘मध्ये पतीच्या सेवेतच एकरूप होऊन राहिली. कैकयीने पुत्रमोहामुळे मागितलेले वरदान हे अयोध्येकरता अभिशाप बनवू राहिले. परंतु भरत-मांडवी सारख्यांनी हे कष्टप्रद आयुष्य आपल्या भक्ती व सेवाभावाने गौरव संपन्न केले.‘मांडवी‘ ची कथा डॉ.विनय यांनी शब्दबद्ध केली आहे. आणि डायमंड प्रकाशनच्या ‘शाश्वत कथामाला रामायण के अमर पात्र ‘ याचा ती एक भाग आहे.

v विभिन्न युगोंमे सीता का चरित्र चित्रण_डॉ. सुधा गुप्ता

रामकथेच्या विस्तृत विशाल व्याप्तीमुळे  नायिका सीता हे प्रत्येक युगात आदर्श स्त्रीत्वाचे प्रतीक बनून राहिले आहे. त्यामुळे प्रत्येक युगातील प्रमुख कवींनी केलेल्या सीतेच्या चरित्र चित्रणाचा तुलनात्मक अभ्यास हा भारतीय स्त्रीत्वासंबंधी आदर्शांवर प्रकाश टाकणारा असेल (होईल) व त्यामुळे लेखिकेने या विषयावर आणि तुलसीदासावर झालेला परिणाम या विषयांवर २ वर्ष काम केले. यात मुख्यतः संस्कृत कवी वाल्मिकी, भास,  कालिदास आणि भवभूती व हिंदी कवी तुलसीदास यांच्यात तुलनात्मक अभ्यास केला आहे. रामकथेच्या या जगप्रसिद्ध आणि व्यापक प्रसाराचे संपूर्ण श्रेय कविश्रेष्ठ आदीकवी वाल्मिकींना जाते,कारण त्यांच्याच महान अशा प्रतिभेमुळे आणि विराट कल्पनेमुळे भारतीय संस्कृतीला ही भेट मिळाली आहे, जी  युगानुयुगे नितांत सजीव राहून आपल्यापर्यंत चालत आली आहे. काळानुरूप ती  नष्ट तर काय निष्प्रभ पण करू शकलेले नाही. अशा प्रकारे सीता ही वाल्मिकींचे जग (दुनिया) आहे. तेच तिचे जनक आहेत. त्यांच्यानंतर तिला वारंवार अभिनव रंग रूप देणारे अन्य तीन शिल्पकार म्हणजे कवि भास, कालिदास आणि भवभूती आणि शेवटी हिंदीतील कवीश्रेष्ठ तुलसीदास होत.

या चार खंड आहेत_

प्रथम खंडात सीतेच्या जन्मापासून ते पृथ्वी प्रवेशापर्यंत तिच्या आयुष्यातल्या सर्व घटनांचा क्रमाने तुलनात्मक अभ्यास वर्णिलेला आहे. वाल्मिकी आणि  तुलसीदास यांच्या सर्व घटना सोबतीने व समांतर जात होत्या. तर इतर तीनही काव्यांच्या घटना मिळत नव्हत्या त्यामुळे तुलनेच्या घटने वाल्मिकी आणि तुलसीदास यांचा अभ्यास बरोबरीने करणे आवश्यक होते.

द्वितीय खंडात या कवींचे सीतेच्या शारीरिक सौंदर्याचे तुलनात्मक विवेचन केले आहे.

तृतीय खंडात सीतेचे चरित्र, तिची मानसिकता, गुणदोष आणि इतर प्रवृत्तींचे विश्लेषण आले आहे.

चौथ्या खंडात अन्य साहित्यातून आलेले सीतेचे स्वरूप अभ्यासले आहे. यात महाभारत, जैन रामकथा, बौद्ध रामकथा आणि संस्कृत धार्मिक व ललित साहित्याचा आधार घेतला आहे.

Ø  डॉ.राम मनोहर लोहिया यांचा  “राम” _दृष्टिकोन

Ø संदर्भ : मानस संगम विशेषांक, संपादक- बद्रीनारायण.

         डॉ.राममनोहर लोहिया भारतीय संस्कृतीविषयी अत्यंत बुद्धिवादी दृष्टिकोन असणारे विवेकी व्यक्तिमत्व होते. भारतीय परंपरा आणि इतर देशांमधील परंपरा यांच्या समन्वयातून मानवतावादाचा शोध घेण्याची त्यांची वृत्ती होती.

  एकदा डॉ. लोहियांना कोणीतरी विचारले, “तुमचा प्रभू रामावर विश्वास आहे का?” त्यावर त्यांनी स्मित करीत उत्तर दिले, “मी रामवर विश्वास ठेवतो की नाही ही गोष्ट जरा बाजूला ठेवू या. माझा जन्म व प्रभू रामाचा जन्म शरयू नदीजवळ झाला. पण रामाने शरयूकाठी जन्म घेऊन जे काही कार्य केले ते केवळ इतिहास होऊन राहिले नाही, तर जीवनातील मर्यादा व अनुशासन याची निर्मिती रामाने केली.”

 असाच आणखी एक प्रश्न लोहियांना विचारला होता, “आपण रामाला एक ऐतिहासिक व्यक्ती मानता का?” यावरही लोहियांचे उत्तर मार्मिक होते. “श्रीरामासारखा राजा झाला नसेल, किंवा रामराज्य सारखे राज्य सुद्धा झाले नसेल! केवळ वाल्मिकींच्या काव्यप्रतिमेचे हे वैभव असेल, ज्यामध्ये सारे भारतीय समरसून जगत आहेत. राम ऐतिहासिक होते का नाही यापेक्षा महत्त्वाची गोष्ट ही आहे की, श्रीरामाचे नाव संपूर्ण भारताच्या पन्नास-साठ करोडो लोकांना प्रेरणा देत आहे. उत्साह वाढवते आहे. मूल्यांची निश्चिती करताना, निर्णायक योगदान करण्यात श्रीरामांचे नावच भारतीयांसमोर आहे. अत्यंत निराशाजनक स्थितीतही, जगण्याचे बळ रामाचे नावच देते. ही सर्व तत्वे रामाच्या ऐतिहासिकतेपेक्षा उत्कट आहेत. म्हणूनच रामाच्या या जिवंत प्रेरणेला मी शक्ती मानतो.”

|| श्रीराम ||

‘रामायण काळातील जमाती व संस्कृती’ – बा.द.सातोस्कर (प्रकाशन १९८९)

रामायणात तत्कालित भारतात देव, यक्ष, गंधर्व, किरात, ऋक्ष, निषाद, शवर, गृध, अंसुर दानव, वानर, राक्षस आर्य इत्यादि जमातींचा उल्लेख प्रसंगपरत्वे येतो.

• देवता – देव कल्पना रामायणात प्रामुख्याने उल्लेखली आहे. ब्रहमा, विष्णू, महेश हा प्रमुख देवतांना महत्व होते व धर्माला ग्लानी आली तर ते अवतार घेत.
• यक्ष / गंधर्व / किन्नर – ह्या अतिमानवी योनींचा एकत्र उल्लेख रामायणात बरेच वेळा आढळतो. यक्ष योनीचा उल्लेख वाल्मीकी रामायनात उत्तराकांडातील कथेत आहे. गंधर्व गान व किन्नरी वाद्याचा उल्लेख आढळतो.
• किरात – ह्या मानवी जमातीच्या दोन प्रकारचा जमातींचे रामायणात उल्लेख आहेत. डोंगरी, गुहात व दलदलीच्या प्रदेशात हिमालयाच्या पायथ्याशी राहणारे आर्याना सोम वनस्पती विकत होते.
• निषाद – श्रीरामांनी सर्व वर्णांच्या लोकांना समान वागणूक दिली राजा दशरथांच्या लेखी निषाद पंचम वर्णांचे नव्हते. गुह ह्या निषाद राजाचे राज्य अयोध्येला लागून होते. वनवासाला निघाल्यावर राम-सीता त लक्ष्मणांना ठेवून घेतले. भरताला गंगापार करायला मदत केली.
• वानर – रामायण काळात वानर हे मानव होते. वानरांसारखे दिसणारे व वनात राहणारे म्हणून वानर किष्किंधा ही वानरांच्या समूची राजधानी, बाली, सुग्रीव, अंगद असे राजे होते. तिग्मा, हनुमान, बजरंग अगा जमाती, भुईया है हनुमानाचे वंशज आहेत. कृत्रिम शेपूट लावत होते. आर्यकुलाचे अनुकरण करत होते.
• दैत्य/दानव/असुर – आर्यशत्रू असलेला मानव जमातीत दैत्य, दानव, असूर व राक्षसएकत्रित उल्लेख आहे. कौसल्या मातेने राम-लक्ष्मण, सीतेचे रक्षण करण्यास दैत्यांना आवाहन केले होते. दानवांना रावणाशी वैर होते. रावणवधाने ते आनंदीत झाले.
• आर्य – ऋग्वेदादि वैदिक साहित्याची रचना करणारे इंद्र, अग्नी, सूर्य, उषा, मरुत ह्या त्यांच्या प्रामुख्याने देवता होत्या. देवतांना यज्ञ-याग करून प्रसन्न करत. ते गोरे, पिंगट केसाचे उंच, नाक, डोळे धारदार व विशाल छातीचे होते. गोधन हे त्यांचे खरे धन होते. गाईंची संख्या ज्यांच्याकडे जास्ती तो श्रीमंत. घोडे, धनुष्यबाण, लोखंडीबाण व खडगे हि युद्धाची व मृगयेची साधने होती.  ते बीजगणित, बीजगणित, अस्त्रविद्या, ज्योतिर्गणित, कृषिशास्त्रात प्रविण होते. संस्कृत, पर्शियन, पुस्तु, लॅटिन व ग्रीक भाषा बोलत. ते विजीगूषु होते. “कृण्वन्तो विश्वमार्यम् ” श्रीराम मर्यादा पुरुषोत्तम होते.
• राक्षस – रामायणात राक्षसांच्या तीन शाखा होत्या.
• दंडकारण्याच्या उत्तरेस – विराध हा शाखा प्रमुख होता. जव व शतह्यदा या त्याच्या पुत्रांना वनवासात असताना रामाने मारले.
• दानव – कबंध हा या शाखेचा प्रमुख.
• लंकावासी – ही सर्वात बलशाली शाखा होती. कैकसीचे पुत्र रावण, कुंभकर्ण व बिभीषण व कन्या शुर्पणखा. रावण राक्षसवंशाचा राजा होता. रावणं बलवान व बुद्धिमान होता. मातृपक्षाकडून राक्षस व पितृपक्षाकडून तो आर्य होता. राक्षसाचे दोष व ब्राहमणांचे गुण त्याच्यात प्रकर्षान होते. राक्षस मानव होते पण काळे, क्रूर व बलवान होते, आक्राळ-विक्राळ होते. रावणदि राक्षस जे आर्याच्या संपर्कात आले त्यांनी तपसाधना, अग्निहोत्र, वेदविद्या व होमहवन स्विकारले होते. हनुमान जेव्हा लंकेत गेला तेव्हा राक्षस मंत्रघोष करत होते. रावणाचा पुत्र ‘अतिकाय’ वेदविद्या पारंगत होता. ‘महोद्न’ राक्षसाने आर्यांच्या चतुर्विध पुरुषार्थाचे विवेचन केले आहे. राक्षस रावण, मेघनादासारखे राक्षस श्रेष्ठ धनुर्धर होते. रावणाने शंकराला आणि मेघनादाने इंद्राला तपस्या करून वरदान मिळवले. रावण वेदविदू, अहिताग्नी शास्त्रे जाणणारा होता, पण सम्राट होण्याच्या लालसेने दुष्ट वर्तन व स्त्रियांचे अपहरण केले. राम-रावण युद्धात तो पराभूत झाला. राम-रावण युद्धाने काय साधले तर आर्यांशी  राक्षसांचे शत्रुत्व संपले. संस्कृतीचे आदान-प्रदान झाले. लंकेत किरणोत्सर्ग झाल्याने रामायणकालीन सर्व राक्षस नष्ट झाले.

|| जय श्रीराम ।।

नागपूर विश्वविद्यालय _नोव्हेंबर १९६५

रामायण व महाभारतातील राज्यसंस्था व राज्यानुशासन  विषयक सिद्धांताचा तोलनिक अभ्यास- महामहोपाध्याय बाळशास्त्री हरदास, महादेव हरी वाठोरकर व्याख्यानमालेतील पाच व्याख्याने _ मा.पांडुरंग पुरुषोत्तम देव – गुरुकुल नागपूर विश्वविद्यालय.

श्रीमदरामायण व श्रीमदमहाभारत या दोन्ही महाग्रंथांनी भारताचे सांस्कृतिक जीवन घडलेले आहे. दोन्ही ग्रंथांना वेदांच्या योग्यतेचे मानण्यात येते. रामायण संहिता ही महर्षी वाल्मिकींनी रचली व महाभारत हे  कृष्ण द्वैपायन महर्षी व्यासमुनींनी रचले. श्रीरामायनातील राज्यानुशासन व राजनीतीचे स्वरूप अद्वितीय आहे.

१.  आदर्शवादाचा कलात्मक अविष्कार म्हणजे रामायण संहिता कारण त्यातील प्रत्येक संस्था आदर्श आहे.

२. अराजकाचा रामायणकारांना तितकारा आहे.

३. रामायणातील राज्यसंस्था नियंत्रित आहे.

४. प्रजेचे रक्षण, भरण व विनयाधाम अथवा संस्कारीत जीवन निर्माण करणे हे राज्यसंस्थेचे उद्दिष्ट.

५. रामायणातील राजसंस्थेचे धर्मसंरक्षण हे कार्य धर्म निर्णय नव्हे.

६. लोकप्रतिनिधी, अमात्यमंडळ, मंत्रिमंडळ, व धर्म ही रामायणातील राज्य संस्थेची चार नियंत्रणे आहेत.

७. प्रजेचे मत स्वातंत्र्य व विचार स्वातंत्र्य रामायणातील राज्यसंस्थेने मान्य केले आहे.

८.  रामराज्याच्या भ्रष्टतेला क्षमा नव्हती. सत्याचरण हे नियमन होते.

९.  रामायणाने अभिनव मंत्रीसंस्थेची निर्मिती केली आहे. अष्टमंत्र्यांमध्ये ज्ञानी व त्यागमय जीवन व्यतीत करणारे तपस्वी, जे उपजीविकेसाठी राज्यसंस्थेवर अवलंबून नसलेले. रामायणाने सत्ता राजयंत्रेचे अंतिम नियमन करण्यासाठी निर्माण केले. वसिष्ठ व वामदेव हे ऋत्विज होते.

१०.  केवळ धर्माच्या अथवा जीवन मूल्यांच्या संरक्षणार्थ परराष्ट्रनीतीत रामायणाने दिग्विजयाचा  व साम्राज्याचा पुरस्कार केलेला आहे. रामायणात साम्राज्य विस्ताराची कल्पना आहे पण शोषणवादाची कल्पना नाही.

११.  शरणागताला अभय प्रदान करणे हे राजनितीतील महत्त्वाचे सूत्र होते.

१२. ” मरणातांनि वैराणी निवृत्त नः प्रयोजनम्….”  ही शत्रू संबंधातील दृष्टी होती.

धर्मनिष्ठ, कर्तव्यनिष्ठ व चारित्र्यवान समाज असा आदर्शवादी बलिष्ठांची राजनिती हे रामायणातील राज्यसंस्थेचे धोरण होते. रामराज्य म्हणजे परिपूर्ण सामाजिक समरसता, आर्थिक न्याय व राजकीय स्वातंत्र्याची दृष्टी असलेले आदर्श राजसंस्थेचे राज्यानुशासन.

“रामायण” हे त्रेता युगातील आहे व “महाभारत” हे द्वापार युगातील आहे. महाभारतावर रामायण कालीन राजनीतिचा प्रभाव प्रकाशाने जाणवतो. अराजकाचा तिटकारा, अष्टमंत्राचे धोरण, राजतंत्र नियंत्रण, प्रजा रक्षण व स्वातंत्र्य ही राजनीतीची धोरणे महाभारताने पण मान्य केली आहेत. महाभारतात व वैषम्यावर  उभारलेल्या स्वार्थी प्रवृत्तींनी भरलेल्या हीन प्रवृत्तींना राजदंडासारखे दुसरे साधन नाही हे मानले गेले. क्षत्रधर्म हा सर्वात महत्त्वाचा राजधर्म मानला गेला. राज्यसंस्था नियंत्रित असली तरी अष्टमंत्र्यांवर राजाचे प्रभुत्व वाढल्याने धर्मनिष्ठ राजनीति जी रामायण काळात दिसते ती महाभारत काळात प्रभावाने दिसत नाही असे वाटते. साम्राज्यासाठी कपट युध्दनितीचा वापर महाभारतात केला गेला व शोषणवादी प्रवृत्ती वाढीस लागल्या, ज्या रामायणात नव्हत्या. चारित्र्यहिनता व सत्याचाराचे नियमन महाभारत काळात रामायणापेक्षा घतले असे वाटते.

गेल्या काही शतकात राजकीय विचार प्रणालींचा राजनीतिवर प्रवाह पडला. त्यातील काही १लोकतंत्रवाद २.साम्यवाद ३.संघवाद ४.अधिनायकवाद अशा भिन्न स्वरूपाच्या राजतंत्रातून लोककल्याण साध्य झालेले दिसत नाही. लोककल्याण हे संस्कारित मानवाच्या निर्मितीविना होण्याची शक्यता नाही.

अलीकडील शतकामधील विचार प्रणाली जडवादातून निर्माण झाली आहे असे वाटते. सुखसाधना, स्पर्धा, असूया व अभिलाषा,यावरील आधारित राज्यसंस्था मानवी जीवन प्रणाली सुधारू शकत नाही. संस्कारीत व व्यापक अस्मितेच्या धारणेची निर्मिती करणे आवश्यक आहे. अध्यात्मिक अधिष्ठानावाचून संस्कारीत मानवनिर्मिती अशक्य वाटते. कर्तव्यनिष्ठ, समाजहित जपणारा, चारित्र्यवान मानव समाज हेच लोककल्याण साधू शकतात. असा मानव समाज व त्या समाजाचे राज्यानूशासन निर्माण करण्यास “रामायण” व “महाभारत” हे राजकीय व सामाजिक विचार आजच्या विश्वपुनर्घटनेच्या पुरस्कर्त्यांना नि:संशय मार्गदर्शक ठरतील.

मऱ्हाटी स्त्री – रचित रामकथा

मूळ संग्राहक_कै.डॉ.ना. गो नंदापूरकर

संपादन व प्रस्तावना_ डॉ. उषा जोशी

प्रकाशन – मे १९९०, मराठी साहित्य परिषद आंध्रप्रदेश.

हैद्राबाद – मराठवाड्याचे गेल्या पिढीतील ज्येष्ठ संशोधक, कवी व वाड्मयसेवक कै.डॉ. ना. गो. नंदापुरकर यांच्या संग्रहावर आधारित ” मऱ्हाटी स्त्री रचित रामकथा”  शारदेच्या दरबारात रुजू करताना डॉ. उषा जोशींना कृतार्थतेचा अनुभव येतो. 

अध्ययन व अध्यापनाबरोबर डॉ. नंदापूरकरांनी दीर्घकाळ विद्या-व्यासंग केला. तशी साहित्य निर्मितीही केली. त्यांचे “माझी मराठी” व “वाग्विलास” हे कवितासंग्रह प्रसिद्ध आहेत. त्यांनी “मुक्त मयुरां” च्या महाभारत रचनांचा तुलनात्मक अभ्यास करून प्रबंध लिहिला. मराठवाड्यातील लोकगीतांचे संकलन, संशोधन व प्रकाशन केले.उस्मानिया विद्यापीठाच्या त्या वेळेच्या धोरणानुसार मराठी  वाड्•मयातील हस्तलिखिते संकलित करण्याची मोहीम निघाली होती. त्यांनी निवडलेले क्षेत्र म्हणजे मराठवाड्यातील स्त्री – गीतांचे संकलन व अभ्यास परंपरेतून प्राप्त झालेल्या संचिताला ते धन मानीत. त्यांचा सांभाळ करणे, रक्षण करणे, मूल्य ओळखणे व ते हौसेने सांगणे ह्याचा त्यांना व्यासंग होता. ते स्वतः परभणी जिल्ह्यातील नांदापूर गावचे. त्यांनी “मराठवाडा” हाच आपला कुटुंब घटक मानला. त्यांनी आपल्या घरच्या, दारच्या कुटुंबातील, गावातील स्त्रियांकडून ओव्या जमविण्याचा उपक्रम आरंभला व मराठीचे वैभव उरात जपणाऱ्या मराठवाड्या माऊलींच्या प्रतिमेचा हुंकार अक्षरशः ओंजळीत झेलला. ध्यानी,मनी, स्वप्नी त्यांनी हाच ध्यास घेतला. त्यासाठी त्यांनी प्रयत्नांची परिकाष्टा केली. त्याचे प्रतिलेखन व वर्गीकरण केले. त्यांनी ‘माहेरचं मराठी‘ ‘मराठीचा मोहोर‘ व ‘मराठीची माया‘ असे तीन संग्रह प्रकाशित केले. त्या शोधात त्यांना स्त्री – गीतांतून रामकथा आठवली,  तीही त्यांनी वाल्मिकींच्या निष्ठेने झेलली. रामकथेच्या हजारो ओव्या मराठवाड्याच्या सर्व जिल्ह्यातून त्यांनी गोळा केल्या, पुनः पुनः त्याचे प्रतिलेखन केले, वर्गीकरण केले. “रामकथा” ही कथा सलग असेल पण स्त्री – गीतातील तिची रचना थोडीच सलग होती? निरनिराळ्या स्त्रिया, निरनिराळ्या ठिकाणी व भिन्न काळी या रचना रचित,गात होत्या. त्यांचा संग्रह झाला तरी त्यांच्या रचनेमागे, संघटनेमागे काही सूत्रे लक्षात घेऊन त्याची नव्याने घटना करणे क्रमप्राप्त होते. हजारो ओव्यातून त्यांनी साधारण 200 प्रसंग निवडले व त्यावर सलग ओव्या घटित केल्या. मूळ बोलीभाषेतील संहितेचे सौंदर्य व अवघड रूप याला तथाकथित संस्कारांची, सुधारणेची बाधा न येऊ देता, हलक्या हाताने एकक फुल घेऊन माळ करावी तशी एकेक ओवी घेऊन त्यांनी हे रामायण बांधून काढले, नव्हे मराठीचे मंदिर उभे केले. ही ओवी रचना करणारी एक स्त्री आहे. ही स्त्री आपल्या रचनेच्या रूपाने आपले कल्पनाविश्व व अंतरंग प्रकट करते. या तिच्या उद्गारातील भाव-भावना, सुख, दुःख ही कालनिविष्ट व परिस्थितीनिविष्ट असते.

प्रस्तुत राम कथांच्या ओव्या व्यक्तिगत जीवनापलिकडे जाऊन सामाजिक दृष्ट्या व वाड•मयीन दृष्ट्या मोठे घटित आहे. रचना एका स्त्रीची तर “घटना” संकलनकाराची, अभ्यासकाची अशी ही दुहेरी प्रक्रिया आहे. या रचनांचे वाड्मयीन व सांस्कृतिक मोल अवर्णनीय आहे. प्रसंग वाटण्यास सुट्ट्या प्रसंगासारखे भासते असले तरी ते एका व्यापक अशा महाकथेचा घटक आहेत. ह्या छोट्या- मोठ्या प्रसंगांना जोडणारा दुवा हा रामकथेचा आहे.

रामायण समोर ठेवून या रचना केल्या नाहीत. ही रामकथा संपूर्ण स्वयंपूर्ण व सलग नाही पण समाज मनावर प्रभाव टाकावणारी एक अलौकिक कथा येथे लौकीकाच्या माध्यमातून प्रकट झालेली आहे. एकाच वेळी लौकिकाचे भिन्न पदर व अलौकिकतेचे आवरण अशा दृष्टिकोनातून ही कथा आपल्यापुढे साकार झाली आहे. दोनशे प्रसंग व सहा हजार ओव्यांमधून ही रामकथा गुंफली आहे रामकथा ही समाजाच्या अंत:करणाला भिडणारी लोकप्रिय कथा आहे.

मराठवाड्यातील बोलीभाषेची भिन्नता आगळी वेगळी आहे. मूळ रामकथा ही सप्तकांडात्मक आहे. डॉ. नांदापूरकरांनी ही विविधता व भिन्नभिन्न पातळीची संभाव्यता निश्चित गृहीत धरली आहे. बालकांडात, सांसारिक दृश्यात रमणारे स्त्रीमन, युद्धकांडात निराळ्या पातळीवर जाते व उत्तराकांडात ते अजून निराळे होते. मंगलाचरणात या संकल्पनेला पूरक ओव्या निवडून रचनातत्व व सुसूत्रीकरण केले आहे. फेब्रुवारी १९५९ ला डॉ. नांदापुरकरांनी आरंभ केलेला “मऱ्हाटी स्त्री रचित रामकथा” तब्बल ३१ वर्षांनी डॉ. उषा जोशींनी मे १९९० मध्ये हे आव्हानात्मक काम पूर्णत्वास नेले. मराठी साहित्य परिषद आंध्र प्रदेशने त्याचे प्रकाशन करून हा मराठी वाड्•मयाचा खजिना वाड्•मय प्रेमी वाचकांना उपलब्ध करून दिला.

|| श्रीराम जयराम जय जय राम ||