लेख क्र. १८
२२/६/२०२५
‘अवेस्ता’ हा प्राचीन इराणचा व पारशी लोकांचा धर्मग्रंथ. इराणातील गबर नावाने ओळखल्या जाणाऱ्या लोकांचाही हा धर्मग्रंथ आहे. इराण देश हे पारशी लोकांचे मूळ वसतिस्थान होय. झरथुष्ट्र हा त्यांचा प्रेषित तिथेच उदयाला आला. त्याने सनपूर्व ६००च्या सुमारास आपला धार्मिक संदेश तिथल्या लोकांना दिला. त्याने लोकांना जे उपदेश वेळोवेळी दिले, त्यांचा संग्रह म्हणजे अवेस्ता होय. ‘अवेस्ता’ या शब्दाचा मूळ अर्थ पवित्र ग्रंथ असा आहे. सध्या उपलब्ध असलेला अवेस्ता पुढील चार विभागांत विभागलेला आहे –
- यस्न म्हणजे यज्ञ किवा पूजाविधी. हा विभाग प्रामुख्याने पाराहोम (दूध व काही सुवासिक द्रव्ये यांनी मिश्रित सोमरस) या विधीला वाहिलेला आहे. यात अहुरमज्द व इतर देवता यांच्या प्रार्थना व अनेक विधिविधाने आहेत.
- विस्परद – हा विभाग २४ अध्यायांचा (कर्दे) असून, यात पारश्यांचे कर्मकांड सांगितले आहे. शिवाय अरिष्टशांतीसाठी अनेक प्रार्थनाही यात आहेत.
- वेंदिदाद – विशेषकरून शुद्धीच्या नियमांचा प्रतिपादक असा हा भाग आहे. यात धार्मिक व व्यावहारिक कायदेकानून यांचेही वर्णन आहे.
- यश्त – यात देवतांची स्तोत्रे असलेली २१ प्रकरणे आहेत. ही यश्ते पद्यमय व सामान्यतः अष्टवर्णात्मक आहेत. यात यझत (देवदूत) व प्राचीन इराणी वीर यांची प्रशंसा आहे.
हा ग्रंथ ज्या भाषेत लिहिला गेला, तिलाही अवेस्ता म्हणतात. भाषाशास्त्रानुसार इंडोजर्मेनिक भाषासमूहातील इराणी शाखेची ही भाषा आहे. ह्या भाषेचे संस्कृतशी विलक्षण साम्य आहे हे विद्वानांच्या संशोधनामुळे जगाला समजले. ह्या संशोधनामध्ये एका भारतीय विद्वानाचे नाव येते ते म्हणजे डॉ. म. अ. मेहेंदळे. ते संस्कृत, प्राकृत, या भाषांचे व ऋग्वेदाचे अभ्यासक होते. प्राचीन भारतीय आणि प्राचीन इराणी ह्यांच्यातील सांस्कृतिक संबंधांचे ज्ञान करून घेणे ह्या उद्देशाने एक वर्ग प्रा. कृ. श्री. अर्जुनवाडकरांनी सुरू केला होता आणि त्यासाठी डॉ. म. अ.मेहेंदळे यांनी मार्गदर्शनही केले. १९८१ मध्ये ज्ञान प्रबोधिनी संत्रिका विभागाच्या साहाय्याने त्यांनी याविषयावर संशोधन कार्य पूर्ण केले. तेव्हा त्यांनी आभारपर वचन केले, ते जसे आहे तसे देत आहोत – ‘The present rendering was read and discussed in the Avesta Study Circle which was attended by Dr. P. D. Navathe, Dr. V. N. Jha, Mrs. Malati Gokhale, and Mrs. Nalini Dhadaphale. I am thankful to these friends for their sustained interest in the Avesta studies. The Avesta Study Circle holds its sittings under the auspices of the “Santrika,” at the Jnana Prabodhini, Pune. I am extremely thankful to Dr. V. V. Pendse, the Director of this institution, and to Prof. K. S. Arjunwadkar, Hon. Secretary of the “Santrika” for providing the necessary facilities for carrying on the Avestan studies.‘
डॉ. म. अ. मेहेंदळे यांनी तयार केलेली छोटी पुस्तिका इथे PDF मध्ये दिली आहे. अर्थात ती समजून घ्यायला मार्गदर्शकाची आवश्यकता आहे. पण पुढील काळात संत्रिकेने जे विविध विषय हाताळले त्याची ही एक झलक आहे.