लेख क्र. ४५
१९/०७/२०२५
नुसत्या व्याख्यानमाला घेण्यापेक्षा सखोल अभ्यास व्हावा, विषयांतील आंतरसंबंध समजत जावेत, प्रबोधिनी मध्ये काम करणाऱ्या सदस्यांची देशप्रश्नाकडे पाहण्याची भूमिका तयार व्हायला हवी म्हणून जनतंत्र उद्बोधन मंचाचेही रुपांतर २०१७ मध्ये ‘आंतरविद्याशाखीय अभ्यासगटात’ करण्यात आले. मा. विवेक कुलकर्णी आणि मा. सुभाषराव यांनी पहिल्या सत्रात बहुशाखीय अभ्यासाचे महत्व स्पष्ट करून त्याची काही उदाहरणे दिली होती. त्या आधी प्रबोधिनीतील वक्त्यांची व्याख्याने होत होती. वेगवेगळ्या विषयांवरील प्रबोधिनीतल्या कार्यकर्त्यांचे विचार ऐकलेले होते. यापुढे अभ्यास करताना बाहेरच्या तज्ज्ञांचे मार्गदर्शन मिळावे म्हणून त्यातले पहिले सत्र “तत्वज्ञानातील मूलभूत आणि अत्यावश्यक संकल्पना” या विषयावर डाॅ. सदानंद मोरे यांनी घेतले. या आंतरशाखीय अभ्यासगटाला अत्यंत बहुआयामी असे व्याख्याते लाभले. डॉ.सदानंद मोरे हे महाराष्ट्राचं राजकारण, समाजकारण व धर्मकारणाचे अभ्यासक, भाष्यकार, संशोधक आणि विचारवंत आहेत. त्यांनी पुणे विद्यापीठातून “गीता कर्माची उपपत्ती” या विषयावर वाचस्पती पदवी मिळवली आहे. त्यांनी तत्त्वज्ञानावर आधारित अनेक निबंध लिहिले आहेत, तसेच व्याख्यानेही दिली आहे. अशा ह्या तत्त्ववेत्त्याचे विचार संक्षिप्तरुपात येथे देत आहोत.
डॉ. मोरे यांनी आपल्या व्याख्यानात ‘बहुशाखीय‘ (multidisciplinary) ऐवजी ‘आंतरशाखीय‘ (interdisciplinary) या शब्दाला प्राधान्य दिले. त्यांच्या मते, आंतरशाखीय अभ्यासात वेगवेगळ्या ज्ञान शाखांमधील ज्ञानाचा परस्पर संबंध लावता आला पाहिजे.
त्यांनी तत्त्वज्ञानाची व्याख्या आंतरशाखीय अभ्यासाची पद्धत (methodology) अशी केली. त्यांच्या मते, तत्त्वज्ञान हा स्वतंत्र विषय नसून, तो वेगवेगळ्या विषयांची चिकित्सा करण्याची आणि त्यांचा एकमेकांशी संबंध जोडण्याची पद्धत आहे. आंतरशाखीय अभ्यासाची पद्धती आपल्याला तत्त्वज्ञानातूनच मिळते, असे त्यांचे ठाम मत आहे.
या संदर्भात, त्यांनी सर कार्ल पॉपर या तत्त्वज्ञाचे वचन उद्धृत केले की, “विशेषीकरण (specialisation) हे वैज्ञानिकांसाठी नैसर्गिक आकर्षण असले तरी, तत्त्ववेत्त्यासाठी ते आत्म्याचा घात करणारे पाप (mortal sin) आहे“. हे स्पष्ट करण्यासाठी डॉ. मोरे यांनी डॉक्टरचे उदाहरण दिले – ‘एखादा डॉक्टर कान, नाक, घसा तपासतो, त्यात तो विशेषज्ञ असतो, पण तो डोळे तपासत नाही. त्यासाठी रुग्णाला डोळ्यांच्या डॉक्टरकडेच जावे लागते.’ पॉपर यांना असे म्हणायचे आहे की, तत्त्ववेत्त्याला सर्व शास्त्रांचे ज्ञान हवे, कारण ते ज्ञान एका सूत्रात कसे बांधायचे हे केवळ तत्त्ववेत्त्यालाच समजते.
डॉ. मोरे यांनी जैन तत्त्वज्ञानातील लयवाद (perspective/point of view) आणि अनेकांतवाद या संकल्पनांचा उपयोग करून त्यांचे विचार स्पष्ट केले. ‘लय’ म्हणजे वस्तू किंवा घटनेकडे पाहण्याचा दृष्टिकोन. जैन तत्त्वज्ञानानुसार एकाच वस्तूचे अनेक पैलू (aspects) असू शकतात आणि तुमचे विधान एका लयातून सत्य असू शकते, तर दुसऱ्या लयातून ते चुकीचे असू शकते. ज्याला सर्व दृष्टिकोनांतून ज्ञान प्राप्त झालेले असते, त्याला ‘केवली’ असे म्हणतात. ‘हत्ती आणि सहा आंधळे’ या गोष्टीचे उदाहरण देऊन त्यांनी हे स्पष्ट केले. त्यांनी ही संकल्पना इतिहासाच्या अभ्यासाला कशी लागू होते हे सांगितले. ऐतिहासिक घटनांकडे पाहण्याचे अनेक दृष्टिकोन असू शकतात, जसे की:
- वर्णलय (Varna perspective).
- जातीलय (Jati perspective).
- वर्गलय (Class perspective), मुख्यत्वे आर्थिक दृष्टिकोनातून.
- धर्मलय (Religious perspective).
- राष्ट्रलय (National perspective).
- आणि अलीकडील लिंगलय (Gender perspective). ‘मोपल्यांचे बंड’ या घटनेकडे सावरकरांनी ‘धर्मलय’ तर मार्क्सवाद्यांनी ‘अर्थलय’ (वर्गलय) दृष्टिकोनातून पाहिले, हे याचे एक ज्वलंत उदाहरण आहे.
त्यांनी स्वतःचे लेखन आंतरशाखीय कसे आहे, हे अनेक उदाहरणांनी स्पष्ट केले. तत्त्वज्ञान हा त्यांचा मूळ विषय असल्यामुळेच त्यांना हे शक्य झाले.
- त्यांच्या पीएचडी प्रबंधात (भगवद्गीतेवरील) त्यांनी कृष्णाच्या चरित्राचा गीतेतील तत्त्वज्ञानाशी संबंध जोडण्यासाठी आंतरशाखीय पद्धतीचा वापर केला. यासाठी त्यांनी महाभारत, पुराणे, नाटके, काव्ये यांचा अभ्यास केला.
- “तुकाराम दर्शन” या पुस्तकात त्यांनी तुकारामांना केंद्रस्थानी ठेवून महाराष्ट्राच्या सांस्कृतिक इतिहासाची पुनर्रचना केली, जे रूढ इतिहासाच्या चौकटीत बसत नाही.
- “लोकमान्य ते महात्मा” या ग्रंथात त्यांनी टिळकांपासून गांधीजींपर्यंत नेतृत्व हस्तांतरित होताना महाराष्ट्रात झालेल्या सामाजिक, राजकीय, धार्मिक आणि सांस्कृतिक बदलांचे विश्लेषण केले. यासाठी त्यांना नाटक, सिनेमा, धर्म, नीतीशास्त्र, तत्त्वज्ञान, कपडे, आहार आणि ज्योतिषशास्त्र अशा अनेक क्षेत्रांचा अभ्यास करावा लागला.
डॉ. मोरे यांनी काश्मिरी पंडित क्षेमेंद्रांच्या (बारावे शतक) ‘औचित्य विचार’ आणि ‘नीती’ या संकल्पनांचाही उल्लेख केला. क्षेमेंद्रांच्या मते, ‘नीती’ म्हणजे ‘सूक्ष्म दृष्टी’, जी धर्माच्या सामान्य चौकटीला अपवाद असलेल्या विशिष्ट परिस्थितीला ओळखते. कृष्णाने कर्णाला धर्म समजावताना याच सूक्ष्म दृष्टिकोनाचा वापर केला, असे त्यांनी उदाहरणासह स्पष्ट केले.
शेवटी, डॉ. मोरे यांनी पुनरुच्चार केला की, तत्त्वज्ञानाने तुम्हाला mythology समजते, अभ्यासाचं पद्धतीशास्त्र समजते आणि ते जर समजलं तर मग तुम्हाला कुठलाही विषय चांगला समजू शकतो आणि त्या विषयांमधले आंतरसंबंध सुद्धा त्यामुळे तुम्हाला चांगलं समजू शकतात. त्यांच्या मते, तत्त्वज्ञान हेच मुळात आंतरशाखीय पद्धतीशास्त्र आहे.
ज्ञान प्रबोधिनी मध्ये या प्रकारच्या अभ्यासाची सुरुवात झाली त्याबद्दल त्यांनी शुभेच्छा दिल्या.