सामूहिक कामातील उत्तमता :
व्यक्तिश: आपण अनेकजण उत्तमतेचा आग्रह धरणारे असतो. आपल्या घरगुती कार्यक्रमांध्ये आणि विभागाच्या कामामध्ये आपल्या आपल्या पद्धतीने उत्तमता टिकवण्यासाठी प्रयत्न करत असतो; पण एकत्र काम करताना आपण आपल्या विभागात काय करण्यासाठी एकत्र आलो आहोत याचे भान ठेवावे लागते. प्रबोधिनीच्या संशोधिका सुरू झाल्या त्या काळात संशोधिकांच्या कामाच्या स्वरूपाची एक मांडणी आपण करत असू. संशोधिकेची कामे तीन – संशोधन, प्रशिक्षण आणि उत्पादन – अशी ती मांडणी होती. ऑक्टोबर 96 मध्ये झालेल्या अंतर्गत परीक्षणाच्या वेळी संशोधन प्रभागाचे परीक्षण करणाऱ्या समितीने याच त्रिसूत्रीचा थोड्या वेगळ्या पद्धतीने पुरस्कार केला.
उत्तमतेची त्रिसूत्री – सर्वच विभागांसाठी :
पूर्वी संशोधिकांसाठी मांडलेली ही त्रिसूत्री प्रबोधिनीच्या सर्व विभागांसाठी मार्गदर्शक ठरू शकेल. अलीकडच्या अर्थशास्त्रीय विचारानुसार उत्पादन हे वस्तूंचे (गुड्स्‌) किंवा सुविधांचे (सर्व्हिसेस्‌) असते. कोणतीही गोष्ट फुकट दिली तर तिचे महत्त्व राहात नाही असेही आपण पहात असतो. त्यामुळे प्रबोधिनीच्या कोणत्याही विभागातून सुविधांचे (सर्व्हिसेस्‌‍चे) उत्पादन तर निश्चित होऊ शकते हे सहज लक्षात येईल.
व्यवस्थापन महाविद्यालयाने संगणकाचे प्रशिक्षण विद्यार्थ्यांना दिले तर ते सुविधारूपी उत्पादन आहे. ही सुविधा पुरवण्यासाठी व्यवस्थापन महाविद्यालयातील व्याख्यात्यांचे व प्रात्यक्षिके घेणाऱ्यांचे ज्ञान व कौशल्य अद्ययावत राहिले पाहिजे. त्यासाठी त्यांचे प्रशिक्षण करावे लागते. संगणक प्रशिक्षणाची सुविधा देणे चालू ठेवायचे असेल, तर नवे नवे अभ्यासक्रम आखावे लागतात. त्यासाठी काही समस्यापरिहार व अभ्यास करावा लागतो. त्या विभागाचे आताचे संशोधन हेच आहे.
आरोग्य योजनेध्ये कुष्ठतंत्रज्ञांचे प्रशिक्षण मुद्दाम योजावे लागते. कुष्ठरोग उपचाराची सुविधा आपण दोन लाख ग्रामीण लोकवस्तीला पुरवत असतो. हेच त्या विभागाचे उत्पादन. शारीरिक विकृती निर्माण झालेल्या रुग्णांना भौतिक उपचार (फिजियोथेरपी) द्यायचे असतील तर शिवापूर किंवा नसरापूरचे स्थिर केंद्र पुरेसे नाही, हे लक्षात आल्यावर त्या विभागाने सुरू केलेली फिरत्या भौतिक उपचारकेंद्राची योजना हे त्या विभागाचे संशोधन.
संत्रिकेमध्ये चाललेले संस्कृत भाषा, साहित्य व व्याकरणाचे विविध वर्ग हे तिथले उत्पादन. आपल्याच उद्दिष्टपूर्तीसाठी अधिक मनुष्यबळाचे साहाय्य मिळवण्यासाठी चालवलेले पौरोहित्य वर्ग हे तिथले प्रशिक्षण आणि विविध संशोधनप्रकल्प हे मुख्य संशोधन.
उत्पादन हा शब्द आपल्या एखाद्या उपक्रमाला लावलेला काही सदस्यांना आवडणार नाही. वेगळा शब्द वापरता येईल. साध्या समस्या सोडवण्याला संशोधन म्हटलेले कदाचित रुचणार नाही. ‘आपल्या विभागाचे संशोधन काय ?’ म्हणून आपण सोडवलेल्या समस्यांचा विचार सुरू झाला की, आपोआपच अधिक कठीण समस्यांवर विचार सुरू होईल. कारण आपल्या विभागातल्या उपक्रमांची तीन गटांत वर्गवारी करण्यासाठी केवळ ही चर्चा नाही.
उत्तमतेचा आधार प्रयत्नवाद :
आजचे संशोधन उद्याचे उत्पादन होते. त्यासाठी नव्याने प्रशिक्षण करावे लागते. नवीन प्रश्नांसाठी नव्याने संशोधन करावे लागते. प्रबोधिनीच्या वर्धिष्णु कार्याचा महत्त्वाचा घटक म्हणून आपल्या विभागाने जबाबदारी पार पाडायची असेल, तर उत्पादन-प्रशिक्षण-संशोधन ही त्रिसूत्री सर्व विभागांनी स्वत:ला नेहमी लावायला हवी. त्यातूनच पुढील प्रयत्नांची दिशा सापडू शकेल. देशप्रश्न सोडवण्याचे काम स्थायी रचनेतून करायचे असेल तर त्या रचनेतील प्रत्येक घटकालाप्रबोधिनीच्या एकेका केंद्राला, एकेका प्रभागाला, एकेका शाखा-संस्थेला, एकेका विभागाला, एकेका सदस्याला ही त्रिसूत्री वापरावी लागेल.
विभाग निर्माण करणे वा चालवणे या दोन्ही गोष्टी प्रयत्नवादात आल्या. विचार पूर्ण असेल तर लगेच नेमक्या उपक्रमांनिशी विभाग सुरू करता येतो. विचार पूर्ण होण्यासाठी चळवळ, आंदोलन, अभियान किंवा अभ्यास यापैकी काही प्रकाराने आळीपाळीने काम करून विचारांना स्पष्टता आणावी लागते. अशा कामांधील उत्तमतेचा विचार या पुढच्या प्रकटचिंतनात पाहू.