मी 1980 ते 83 या काळात कॅनडामध्ये व्हिक्टोरिया विद्यापीठात शिकत होतो. दर तीन महिन्यांनी त्या विद्यापीठाच्या माजी विद्यार्थी घटनेचे वार्तापत्र माझ्याकडे अजूनही येत असते. सप्टेंबर 1996 चा अंक माझ्यापर्यंत नुकताच पोचला. व्हिक्टोरिया विद्यापीठातील Co-op Programme ला 1996 मध्ये वीस वर्षे पूर्ण झाली. या निमित्ताने त्या अंकात एक लेख आला आहे.
Co-op Programme म्हणजे पदवीचा अभ्यासक्रम पूर्ण करताना आळीपाळीने एक सत्र नोकरी करणे व एक सत्र विद्यापीठात शिकणे. पदवी चार वर्षातच मिळणार. पण त्यापैकी दोन वर्षे बाहेरच्या जगातील कामाचा अनुभव व दोन वर्षे विद्यापीठातील वातावरणाचा अनुभव घ्यायचा. आपल्याकडे काही अभियांत्रिकी महाविद्यालयात सँडविच कोर्स म्हणून अभ्यासक्रम असतो तो याच प्रकारचा आहे; परंतु तो फारच थोड्या जणांना मिळतो. त्यातील बाहेरचा अनुभव एखाद-दुसऱ्या सत्राचाच असतो.
नव्वद वर्षांपूर्वी प्रथम अमेरिकेत या Co-op Programme ला म्हणजे उद्योग- विद्यापीठ साहचर्याला सुरुवात झाली. कॅनडात वीस-पंचवीस वर्षांपूर्वी हा कार्यक्रम पोचला. विद्यार्थ्यांना विद्यापीठाकडे आकर्षित करण्यासाठीच हे उद्योग-विद्यापीठ साहचर्य सुरू झाले आहे. प्रथम शास्त्रशाखांध्ये सुरू झालेला हा कार्यक्रम हळुहळू वाणिज्य, व्यवस्थापन, कायदा, भाषा, शारीरिक शिक्षण, वैद्यकीय साहाय्य अशा अनेक विद्या शाखांध्ये शिरला आहे.
व्हिक्टोरिया विद्यापीठातील या वर्षीच्या 16000 विद्यार्थ्यांपैकी 2500 विद्यार्थी को-ऑप प्रोग्रॅमध्ये शिकत आहेत. त्यांच्या कार्यानुभव सत्रासाठी विद्यापीठाने 750 व्यवसायांना कार्यक्रमात सहभागी करून घेतले आहे. हे व्यवसाय 28 देशांध्ये विखुरलेले आहेत. एकट्या व्हिक्टोरिया विद्यापीठातून वीस वर्षांत 19000 विद्यार्थी या उद्योग-विद्यापीठ साहचर्यातून शिकले आहेत. विद्यापीठातील अभ्यासक्रम अधिक चांगला समजण्यासाठी, शिक्षणाचा खर्च स्वावलंबनाने भागवण्यासाठी आणि पदवी मिळताच नोकरी मिळण्यासाठी या पद्धतीने शिकण्याचा खूप फायदा होतो असे या विद्यार्थ्यांच्या अनुधावनातून सिद्ध झाले आहे. शिक्षणपद्धतीत परिवर्तन घडवून आणण्याचा हा एक चांगला प्रयोग अभ्यासण्यासारखा आहे. कॅनडाभर या प्रयोगाचा प्रसार होत आहे. 1991 मध्ये कॅनडातील 18 विद्यापीठांनी एकत्र येऊन Co-op Japan या नावाने एक कार्यक्रम सुरू केला. कॅनडापेक्षा अत्याधुनिक उद्योग जपानमध्ये आहेत. म्हणून शास्त्र व अभियांत्रिकीच्या विद्यार्थ्यांचे कार्यानुभवाचे सत्र त्यांना जपानमध्ये करता यावे म्हणून हा कार्यक्रम सुरू झाला.
जपानमध्ये जायचे तर जपानी भाषा व संस्कृतीची ओळख पाहिजे. तिथे जाणाऱ्या विद्यार्थ्यांसाठी असे परिचयाचे जे अभ्यासक्रम तयार झाले त्याच अभ्यासक्रमांचे वर्ग इतरांसाठी चालवून Co-op Japan चे कार्यालय स्वत:चा खर्च भागवते. चळवळीलाही आर्थिक आधार लागतोच.
आर्थिक आधारापेक्षाही महत्त्वाचे म्हणजे चळवळीला वाहून घेणारे मनुष्यबळ लागते. कॅनडा-अमेरिकेमध्ये तीन-पांच वर्षांनी नोकरी बदलणारे अनेकजण आहेत; पण व्हिक्टोरिया विद्यापीठात को-ऑप प्रोग्रॅची जबाबदारी सांभाळणारे मुख्य दोन आधार-स्तंभ सोळा वर्षांहून अधिक काळ ही चळवळ वाढावी म्हणून तेच काम सातत्याने करत आले आहेत.
को-ऑप प्रोग्रॅला मी चळवळ म्हणतो. कारण, एक अभिनव कल्पना गेली नव्वद वर्षे सतत पसरते आहे आणि अजूनही त्याचे नवीननवीन फुटवे निघत आहेत. केवळ भौगोलिक विस्तारच नाही, तर नवीन भौगोलिक परिसरात मूळ कल्पना तीच ठेवून नवीन रूप धारण करण्याची क्षमता या चळवळीत आहे. या चळवळीला वाहून घेणारे मनुष्यबळ उपलब्ध आहे म्हणून कल्पनेचे चळवळीत रूपांतर झाले. नाहीतर केवळ कल्पना अनेक असतात.
देशप्रश्न सोडविण्यासाठी या चळवळीचा चांगला उपयोग कॅनडातील एक कंपनी करून घेत आहे. सध्या कॅनडाच्या पश्चिम भागातून तांब्याचे खनिज शुद्धीकरणासाठी बाहेर पाठवले जाते. कारण शुद्धीकरणाच्या प्रक्रियेत तयार होणारे सल्फ्युरिक ऍसिड कोणी विकत घेत नसल्याने शुद्धीकरणाचा खर्च भरून निघत नाही. शुद्धीकरणाची नवीन प्रक्रिया शोधून शुद्ध तांब्याच्या बाबतीत स्वयंपूर्णता यावी म्हणून रसायन, संगणक अभियांत्रिकी, विद्युत अभियांत्रिकी इ. शाखांधील 100 विद्यार्थ्यांना त्यांच्या कार्यानुभवसत्रात एका कंपनीने या प्रकल्पात सहभागी करून घेतले. कंपनीचा आर्थिक फायदा, शिक्षणाचा देशप्रश्न सोडविण्यासाठी कसा उपयोग होतो याचा विद्यार्थ्यांना साक्षात अनुभव आणि नोकरीच्या शाश्वतीमुळे विद्यापीठात अधिक संख्येने विद्यार्थ्यांची भरती असा सर्वांनाच लाभ होतो आहे.
सर्वांनाच लाभदायक असलेली विधायक चळवळ पसरायलासुद्धा वीस-वीस वर्षे लागू शकतात असा दोन कोटी लोकसंख्येच्या कॅनडातला अनुभव आहे. शंभर कोटींच्या भारतात विधायक चळवळ पसरायला आणखी वेळ निश्चितच लागणार. को-ऑप प्रोग्रॅम चळवळीची वाढ अभ्यासताना मुख्य गोष्ट लक्षात येते ती ही की, विद्यापीठ-स्तरीय शिक्षणातील एका मूलभूत प्रश्नाला तिने उत्तर दिले आहे. मूलग्राही प्रश्नाला हात घालणे ही चळवळीतली उत्तमता आहे. कल्पनेचे चळवळीत रूपांतर करणारे, चिकाटीने, धैर्याने, आत्मविश्वासाने काम करणारे मनुष्यबळ ही चळवळीतली उत्तमता आहे. आर्थिकदृष्ट्या देखील चळवळ स्वयंपोषित होणे ही चळवळीची उत्तमता आहे. देशाचे रूप पालटण्यासाठी कार्यकर्ते घडविणारे शिक्षण देणारी चळवळ प्रबोधिनीच्या शिक्षण-पद्धतीतून निर्माण व्हायची असेल, तर स्थिर कामातील उत्तमतेबरोबर चळवळीतील उत्तमतेचाही अंगिकार आपण करायला हवा.