संत्रिका

श्री. यशवंतराव लेले इतिहास हे राष्ट्रनिर्मितीचे फार मोठे साधन आहे, याचा आपल्या राज्यकर्त्यांना विसर पडलेला असला आणि आपल्या राष्ट्रीय इतिहासाचा विकृत जातीय विपर्यास खपवून घेण्यापर्यंत आपल्याकडील अनेक विचारवंतांचीही मजल गेलेली असली तरी पाकिस्तानात मात्र त्यांच्याच दृष्टीने इतिहास शिकवला जातो. त्यात काय काय सांगितले जाते, याचा एका पाठ्यपुस्तकाच्या निमित्ताने घेतलेला आढावा. बरेच दिवस जिज्ञासा होती की पाकिस्तानात, म्हणजेच त्या सिंधुसरितेच्या परिसरातील शाळांमधून कसला इतिहास शिकवण्यात येत असेल ? त्या सिंधुदेशात, सिंध प्रांतात दाहीरचे नाव नि त्या देवल ऋषींचे नाव इतिहासात सांगत असतील का ? ती व्यास नदी, ती असक्नवी, ती रावी, ती शतद्रू अन् ती सिंधुसरिता ! या परमपावन पंच नद्यांच्या आसपास तरी कुणी सांगत असेल का की जगातील तो प्राचीनतम ग्रंथ ऋग्वेद-ऋषींना स्फुरला ? ग्रंथालयात शोधाशोध करता Pakistan Studies हे पुस्तक हाती लागले. ११ वी – १२ वी साठी हे अनिवार्य पुस्तक म्हणून नेमलेले असून पाकिस्तानच्या सर्व प्रांतांमध्ये ते शिकवावे लागते. पहिलेच प्रकरण आहे, The Basis of Pakistan पाकिस्तानचा पाया म्हणजे इस्लामचे पृथगात्म तत्त्वज्ञान असे प्रथम प्रकरणात सांगण्यात आले आहे. पुस्तकाचे लेखकमंडळात पाचातील तीन डॉक्टर मंडळी आहेत. दुसऱ्या प्रकरणात पाकिस्तानची ऐतिहासिक पार्श्वभूमी स्पष्ट करताना लेखकांनी कायदे-आझम जीनांचे वचन उद्धृत केले आहे. जीना म्हणतात ‘या उपखंडावर (म्हणजे भारतात) ज्या दिवशी पहिल्या मुसलमानाचा पाय पडला व पहिल्या हिंदूने इस्लामचा स्वीकार केला त्याच दिवशी पाकिस्तानची स्थापना झाली.’ दक्षिण आशियात मुस्लीम समाजाची निर्मिती महंमद बिन कासीमने राजा दाहीरचा पराभव करून सिंध प्रांत जिकल्यानंतर झाली. व्यापारार्थ आलेल्या अरबांच्या जीवनाचा स्थानिक लोकांवर असा काही प्रभाव पडला की त्यांच्यापैकी बहुसंख्य लोकांनी इस्लामचा स्वीकार करून मुस्लीम समाजात मोठी भर टाकली. ११ व्या शतकात दक्षिण पंजाबात सतत मुसलमान येत राहिले. लाहोरच्या हिंदू राजाने म्हणजे जयपालने सातत्याने जे विश्वासघाताचे वर्तन चालू ठेवले त्यामुळे महम्मद गझनीला राग आला व त्याने लागोपाठ स्वाऱ्या करून त्याचे राज्य खालसा करून आपल्या राज्यास जोडले. मुसलमानी समाजाचा दक्षिण आशियाच्या उत्तर व मध्य-भागात जो प्रसार झाला तो मुख्यतः महंमद घोरीच्या पराक्रमामुळे. त्याने तरेण (Tarain) युद्धभूमीवर राजा पृथ्वीराजाचा पराभव केला व थोड्याच अवधीत दिल्ली व अजमीर मुसलमानी अंमलाखाली आले. महंमद घोरीचा सेनापती कुतुबुद्दीन ऐबक याने गुजरात व ग्वाल्हेरचे राज्य मुसलमानी अंमलाखाली आणले, तर बख्त्यार खिलजी बिहार-बंगाल मुस्लीम अधिसत्तेखाली आणण्यात यशस्वी झाला. १२०६ मध्ये कुतुबुद्दीन ऐबक हा गादीवर आला- तो दक्षिण अशियाच्या मोठ्या थोरल्या भागावरील मुस्लीम राजा म्हणून ! त्याने दिल्लीस ‘दार उल खिलाफा’ बनवले. त्याने उभारलेल्या प्रचंड मशिदीचा उर्वरित एकमेव मिनार म्हणजे आजही पहावयास मिळणारा कुतुबमिनार होय ! अशा प्रकारे दीर्घकालीन मुस्लिम अधिराज्याचा द. अशियावरील पाया घातला गेला अन् १८५७ पर्यंत हे अधिराज्य चालले. मोगली सिंहासनावरून बहादूरशहा जफरला पदच्युत करण्यात आल्यानंतर हे अधिराज्य संपले. आध्यात्मिक भूमिकेतून राज्य करणाऱ्या इल्तमश व नासिर उद्दीन मोहंमदसारख्या प्रगल्भ राजांनी जसा इस्लामचा प्रसार केला तसाच प्रामाणिक, सच्चे असे जे सूफी संत त्यांनीही तो केला. त्यांची दारे हिंदू नि मुसलमान सर्वांनाच खुली असत ! एखाद्या मुसलमानाने आपले वर्तन सुधारण्यामुळे त्यांना जसा आनंद होई तसाच हिंदूने इस्लामचा स्वीकार केल्याने होत असे. पण सर्वांचीच आध्यात्मिक उन्नती करणे हे त्यांचे ध्येय होते. मुसलमानी सत्ताधीशांनी येथील मुस्लिम समाजास भक्कम राजकीय आधार दिला तर सूफींनी त्यांना नैतिक व आध्यात्मिक बळ दिले. अजमीरचे ख्वाजा मुइउद्दीन, बाबा फरीदगंज शकर, स्वाजा निजामुद्दीन अवलिया, शेख बहाउद्दीन झकेरिया, हजरत मखदुम-इ-जहानिआन इ. जहान गंश्त आणि शेख रूखउद्दीन या सूफी संतांचे काम इस्लाम प्रसाराच्या दृष्टीने स्मरणीय आहे. आठशे वर्षांच्या मुसलमानी सत्तेने या उपखंडाचे केवढे कल्याण केले ते सांगताना लेखक म्हणतात ‘शांतता, न्याय, भौतिक विकास, एक नवीन संस्कृती आणि जीवनपद्धती या गोष्टी उपखंडास मुस्लीम कालखंडाची देणगी म्हणता येईल.’ दक्षिण आशियाई मुस्लिम राजसत्तेचा कणा तैमूरलंगाच्या स्वारीमुळे मोडून पडला व फिरोजशहा तुघलकापासून ते अकबर बादशहा होईपर्यंतच्या सुमारे दीडशे वर्षात सिकंदर लोदीच्या राज्याची २८ वर्षे वगळता स्थिर असे केन्द्रीय शासनच अस्तित्वात नव्हते. अखेरीस तर राजस्थानात व विजयानगरात हिंदू बंडखोरीचे ओंगळ भूत उभे राहिले. पुढे तर रजपुतांनी (Seditious methods) राजद्रोहाचा विडा उचलून त्याबरोबर धार्मिक क्षेत्रातही अशी काही उलथापालथ आरंभिली की एकीकडे भक्ती संप्रदायाच्या मिशाने त्यांनी इस्लामच्या आध्यात्मिक पायासच सुरूंग लावला तर दुसरीकडे त्यांनी मुस्लीम समाजास उघड उघड धर्मत्यागाचीच ओढ उत्पन्न करण्यास प्रारंभ केला. ‘ त्यात भर पडली ती अकबराच्या अतिउदार धार्मिक धोरणाची ! द. अशियातील इस्लामचे त्यामुळे अस्तित्वच धोक्यात आले होते. अकबराने हिंदू वेषभूषा केलेली पाहून एतद्देशीयांना काय आनंद झाला असेल याची कल्पना करून पहावी. पण ख्वाजा बाकी-बिल्ला आणि मुजाद्दिद अल्फीथानी यांनी मुस्लीम धर्माच्या जागरणाचे काम आघाडीवर राहून सुरू केले. त्यांचे काम अवघड होते. अकबराच्या दिने इलाही या गोधडी धर्माचे खूळ निपटून काढणे हे एक आवश्यक काम बनले होते तर दुसरीकडे भक्त कबीर, बाबा नानक व त्यांचे सहकारी यांनी इस्लाम व पाखंडी विचार एक करून राम व रहीम ही एकाच शक्तीची दोन नावे असल्याचा भ्रम पैदा करण्याचा जो खटाटोप चालवला होता त्याच्याशी मुकाबला आवश्यक झाला होता ! ‘पायाभूत तत्त्वावरील श्रद्धा एकदा गोंधळली की माणसाची क्रमाने पाखंडाकडे मार्गक्रमणा सुरू झाली हे गृहीत धरावे.’ ‘मुस्लिम पुनरुज्जीवनाचे काम करणाऱ्यांत तत्कालीन दिल्लीच्या शेख अब्दुल हक्क यांचाही उल्लेख केला पाहिजे. मुसलमानांनी हादिथ (Hadith) चा अभ्यास करण्यास त्यांना गोडी वाटावी असे प्रयत्न त्यांनी केले. ‘ शाहजहान व औरंगजेब यांचे विशेष कार्य काय होते त्याबद्दल लेखक म्हणतात, ‘समाजात इस्लाम धर्माची श्रद्धा वाढीस लागावी यासाठी शहाजहानचे प्रयत्न विशेष कारणीभूत ठरले आहेत. दैनिक नमाजावर त्याचा कटाक्ष असे. धमनि सांगितलेले उपवास तो करीत असे. उलेमा व प्रतिष्ठित मुसलमानांचा गौरव तो नेहमी करीत असे आणि शरियतच्या कायद्याप्रमाणे तो आपले निर्णय करीत असे. हे सारे जरी खरे तरी मुस्लिम साम्राज्याची उभारणी शरियतच्या आधारावर करणे, साऱ्या देशभर उलेमांकडे न्यायदान सोपवणे, आणि बादशाही आसन हे साऱ्या नास्तिकतेतून किंवा अनेक देवतावादातून पूर्णतः मुक्त करण्याचे महत्कार्य मात्र औरंगजेब अलमगीर याच्या हातूनच व्हायचे होते हे खरे! ते त्यांनी अत्यंत प्रभावीपणे पार पाडले ‘फतवा-इ-अलमगिरी’मध्ये औरंगजेबाने शरियतच्या आधारे आपल्या राज्याचे कायदे मांडून दाखवले आहेत. त्याच्या काळात मोगली साम्राज्याच्या सीमा खूपच विस्तारल्या हे जरी खरे तरी त्या क्षेत्रात सत्ता दृढमूल होण्याआधीच दक्षिणेत मराठ्यांनी बंडाळी केली व औरंगजेबाच्या वारसांना त्यावर नियंत्रण ठेवणे जमले नाही.’ याच वेळी जर अहंमदशहा अब्दालीची स्वारी होऊन त्यारे पानपतावर मराठ्यांचा पराभव केला नसता तर मुसलमानी सत्ता हिंदूंच्या हाती पडण्याचे दुःस्वप्न खरे ठरले असते !’ तिकडे वायव्य सरहद्द प्रांतात सय्यद अहमद आणि शहा इस्माईल यांच्या नेतृत्वाखाली जिहादचा पुकारा करून मुस्लिम जनतेने शिखांचा उठाव दडपून टाकण्याचे प्रयत्नात हौतात्म्य पत्करले. बंगालमध्ये सिराज उद्दौला आणि दक्षिणेत हैदरअली आणि टिपू सुलतान यांचे इस्लामस्थापनेचे सारे प्रयास विश्वासघातक्यांनी व्यर्थ ठरवले ! आणि सुमारे ८०० वर्षाच्या कालखंडानंतर द. आशियात मुसलमान सत्ताभ्रष्ट झाले. द. आशियात विजेते म्हणून आलेले नि शतकानुशतके येथे राज्यकर्ते म्हणून राहिलेले, भरभराटीस आलेले मुसलमान दूरदृष्टीच्या अभावी अन् इंग्रजांच्या कुचक्रात सापडून अधोगतीला पोचले !’ पाकिस्तानची चळवळ – तेहरिक-ए-पाकिस्तान ! याविषयी लेखक सांगतात, ‘मुसलमानांची राजकीय

मैत्री वधुवरांची ! मैत्रीची परीक्षा संकटाच्या प्रसंगाने होते हे खरेच आहे. हौसेमौजेच्या प्रसंगी जमा होणारे सारेच खरे मित्र असतात असे नाही. आपण आपत्तीत सापडलो की त्या मंडळींपैकी जे कोणी धावून येतील आणि आपत्ती दूर करण्यासाठी साहाय्य करतील त्या मोजक्या व्यक्तींना खरे मित्र म्हणून समजण्यास प्रत्यवाय नाही. लग्नानंतर एकत्र येणाऱ्या युवक-युवतींना आपण परस्परांचे खरे मित्र व्हावयाचे आहे, याचे भान नसते. तसे भान निर्माण होण्यासाठी कोणी प्रयत्न करतात असेही नाही. वधुवरांना ही गोष्ट लग्नाआधी सांगण्याची काही व्यवस्थाही नसते, प्रत्यक्ष लग्नविधीत यासाठी योग्य स्थान आहे खरे, पण आपला लग्नविधी संस्कृतात असल्याने त्याचा बोध होणे कठीण जाते. विधी सुरू असताना मंत्रांचा उच्चार गुरुजी करणार तोही इतक्या घाईने की संस्कृत पदवी घेतलेल्यांनाही त्यातले शब्द कळणे कठीण होते. ज्यांना शब्द कळत असतील त्यांनी मधेच अर्थ विचारण्याची सोय नाही. अर्थ समजावून सांगणारे गुरुजीही अत्यंत दुर्मिळ. अशा परिस्थितीत खरोखरी सुखी संसाराची स्वप्ने साकार करण्यासाठी लग्नापूर्वी शक्यतो ‘विवाहवेद (लेखिका डॉ. ऋतुजा विनोद) यासारख्या पुस्तकाचे वाचन करावे, सकृतदर्शनी पसंत पडलेल्या भावी जीवनसाथीस नीट समजावून घेण्यासाठी परस्पर बोलावे, शंकांचे शक्यतो आधीच निरसन करून घ्यावे. आपल्यातील गुणदोषांचे आपल्याला भान असावे म्हणजे आपल्याला आवडलेली व्यक्तीही अशीच गुणदोषांनी युक्त असणार हे गृहीत धरून वागता येईल व परिणामी फारसा अपेक्षाभंगही होणार नाही. शिक्षित उच्चवर्णीयांमध्येही रूप, वेतन, विदेशी वास्तव्य असल्या बाह्य गोष्टी पाहून झटपट निर्णय होताना दिसतात आणि अनेकदा शोकांतिकांना सामोरे जाणे भाग पडते. सन्मित्र लक्षण भर्तृहरीने सन्मित्र लक्षणे सांगितली आहेत. ती आपल्याला आवडतील अशीच आहेत. पण आपण असे सन्मित्र आहोत का, हे आपले आपण आधी पहावे व मग दुसऱ्याकडून तशा प्रकारची अपेक्षा ठेवावी. भर्तृहरीने म्हटले आहे- पापात् निवारयति योजयते हिताय | गुह्यं निगूहति गुणान् प्रकटीकरोति|| आपद्वतं न जहाति ददाति काले| सन्मित्रलक्षणम् इदं प्रवदन्ति सन्तः ॥ येथे उत्तम मित्राची खरे पाहता लक्षणे सांगितली आहेत पापापासून म्हणजेच वाईट कार्यापासून परावृत्त करतो तो खरा मित्र केवळ नकारात्मक लक्षण हे उपयोगाचे नाही. कुकर्मापासून परावृत्त करून स्वहितकारक अशा सत्कर्मात जो गुंतवतो तो मित्र ! आपल्यापाशी जगापासून लपवून ठेवाव्यात अशा काही गोष्टी, उणीवा, रहस्ये असतात. त्यांची वाच्यता चारचौघांत चुकूनही करणार नाही तो खराखुरा मित्र. आपले सद्गुण, आपले विजय, आपली सत्कर्मे अशा गोष्टी आपण आपल्या तोंडाने सांगायच्या नसतात. पण आपल्या या सर्व गोष्टी चारचौघांमध्ये प्रेमाने सांगायला ज्याला आवडते तो आपला स्नेही हे नक्की! आपण अडचणीत सापडलो असता आपली साथ सोडणारा मित्र कसला? आपली अडचण ही ज्याला स्वत:वरचे संकट वाटते तो मित्र ! अशा संकटप्रसंगी कोरडी सहानुभूती दाखवून न थांबता प्रत्यक्षात हवी असेल ती मदत मिळवून देतो तो सच्चा स्नेही म्हणावा, अशी सहा लक्षणे सांगून अखेर “सज्जनांनी ही उत्तम मित्राची खूण सांगितली आहे” असे भर्तृहरी म्हणतो. म्हणजे सन्मित्रात सहाही गुण हवेतच हा त्याचा आग्रह आहे. साप्तपदीन स्नेह विवाहविधीतील सप्तपदीमध्ये सातवे पाऊल टाकताना वराने वधूला उद्देशून म्हणावयाचे असते ‘सखा सप्तपदी भव’ सख्यासाठी, मैत्रीसाठी, आपल्या दोघांच्या निरंतर स्नेहासाठी सातवे पाऊल टाका. गुरुजींनी सप्तपदीच्या वेळी शक्यतो हा परस्पर मैत्रीचा अपेक्षित अर्थ स्पष्ट करून सांगावा. त्याचा काहीना काही उपयोग अवश्य होईल. सप्तपदीतील पहिले ‘पाऊल अन्नलाभासाठी आहे. त्याचवेळी एकपत्नीव्रत आणि एकपतिव्रत पाळण्याचे वचन उपस्थितांच्या साक्षीने पतिपत्नीने घ्यावे. सामर्थ्यसंपादनासाठी दुसरे पाऊल टाकावयाचे असते. ते टाकताच ‘आमची संपत्ती ही आम्हा उभयतांची आहे. दोघांचाही तिच्यावर सारखाच अधिकार आहे” असे वधुवरांनी प्रकटपणे म्हणावे, मग धनसंवर्धनासाठी तिसरे पाऊल टाकले जावे. सुखसमृद्धीसाठी चौथे पाऊल टाकताना परस्परांची प्रतिष्ठा राखण्याचा निश्चय दोघांनी सांगावा. पाचवे पाऊल हे संततीसाठीचे आहे. ते टाकताना वधुवर निर्व्यसनी राहण्याचा निर्धार प्रकट करतील, तर संततीसही व्यसनमुक्त राहण्याचे वातावरण प्राप्त होऊ शकेल. सहाही ऋतूंचा सारखाच आनंद उपभोगण्याची मानसिकता सहावे पाऊल टाकत असताना व्यक्त व्हावी आणि बरोबरीने परस्परांच्या गुणदोषांचाही आनंदाने स्वीकार व्हावा. दुर्गुण दूर अवश्य करावेत पण ते आपले आहेत हे समजून हळूवारपणाने ते काम केले जावे हे बरे ! सप्तपदी झाल्याशिवाय रूढी, शास्त्र, कायदा, याप्रमाणे हिंदू विवाह सिद्ध होऊ शकत नाही हे ध्यानी ठेवून त्याच्यासाठी थोडा अधिक वेळ देऊन मैत्रीचा खुलासा सुरुवातीस सांगितल्याप्रमाणे गुरुजींनी अगत्यमेव करावा. लाजाहोमाचे औचित्य विवाहात लाजाहोमाचा विधी केला जातो लाजा म्हणजे लाह्या विशेषतः भाताच्या लाह्या! ज्या होमात भांताच्या लाह्यांची आहुती त्रिवार देण्यात येते त्यास लाजाहोम म्हणतात. तुपाच्या आहुत्या किंवा समिधांच्या आहुत्या देण्याची व्यवस्था असूनही लग्नविधीत भाताच्या लाह्या आहुतींसाठी का सांगितल्या गेल्या ? भात हे असे धान्य आहे की ज्याची लावणी करावी लागते. त्या भाताच्या लाह्या या अग्निपरीक्षेतून तयार होत असतात, माहेरचे बीजगुण घेऊन आलेल्या वधूची सासरी एक प्रकारे लावणीच होत असते. नवीन माती, नवी परिस्थिती अन् अनोखं पर्यावरण अनुकूल करून घेणं ही अग्निपरीक्षा वधूलाच द्यावी लागते ! त्यामुळे तिला उदंड आर्द्रतेची, , हृदयाच्या ओलाव्याची अपेक्षा असते याची जाणीव सासरच्या परिजनांनी व मुख्यत: यजमानांनी ठेवायला हवी. नाहीतर मग तर मग रोप जीव धरत नाही, हवं तसं वाढत नाही, कोमेजू लागतं. हे आपण पाहतोच! लक्ष्मीपूजन करून जिला घरात घेतली तिला, त्या प्रत्यक्ष लक्ष्मीला सुकवून सुख कसं वाढेल? संस्कार व्हावा मंत्रांमधील अक्षरही न कळता तीन तीन दिवस लग्न चालले किंवा तीन तीन तास विविध विधी केले तर यथासांग भरपूर काही केल्यासारखे वाटते. हजारो लोक जेवतात, लक्षावधींचा खर्च होतो, कर्जाचा डोंगर वधू पक्षाच्या माथी येतो आणि अखेर संसार यशस्वी होईल की नाही हे काही सांगवत नाही. त्यासाठी लग्नाकडे केवळ गंमत म्हणून, देण्याघेण्याचा, हौसमौजेचा, खाण्यापिण्याचा समारंभ म्हणून पाहणे थांबवून एक दीर्घकालीत सुख दांपत्यासाठी, दोन्ही कुटुंबांसाठी आणि पर्यायाने समाजासाठी ज्यामुळे लाभेल असा सु-संस्कार म्हणूनच त्याकडे पहावे.