संत्रिका

९ जून २०२५ पर्यावरण परिरक्षणाची वटसावित्रीची पूजा ज्ञान प्रबोधिनीच्या ‘संत्रिका’ विभागाने संस्कृतच्या प्रसारासाठी जसे प्रयत्न केले त्याचप्रमाणे धर्मनिर्णय मंडळाच्या व प्रबोधिनीच्या ‘कालानुकूल बदलांच्या परंपरेला’ साजेशा अनेक संस्कारांच्या सार्थ पोथ्या तयार केल्या आहेत. त्यायोगे केल्या जाणार्‍या संस्कारामागचा मूळ अर्थ, मूळ उद्देश सर्वसामान्यांच्या ध्यानात येईल. व्यक्तींनी कोणतीही पूजा अथवा संस्कार त्यामागचा उद्देश समजून करणे महत्त्वाचे असते. अशीच एक पूजा म्हणजे ज्येष्ठ पौर्णिमेला येणारे वटसावित्री व्रत. उद्या असणाऱ्या वटपौर्णिमेचे औचित्य साधून संत्रिकेच्या सुवर्ण-महोत्सवानिमित्त सादर होणार्‍या लेख मालिकेमधील आजच्या लेखामध्ये प्रबोधिनीचे ज्येष्ठ संस्थापक सदस्य, प्रशालेचे पहिले प्राचार्य व नंतर संत्रिकेचे प्रमुख व ज्येष्ठ मार्गदर्शक आदरणीय प्रा. यशवंतराव लेले यांनी केलेल्या वटपौर्णिमेच्या पोथीची प्रस्तावना व वडाच्या झाडाचे महत्त्व सांगितले आहे. सध्या या व्रताबद्दल निरनिराळे विचार मांडले जातात परंतु प्रस्तुत लेखातून या विचारांना निश्चितच योग्य दिशा मिळेल. ज्येष्ठ पौर्णिमेला पतिव्रता सावित्रीने आपला पती सत्यवान याची यमराजाच्या हातून सुटका करून त्याचे प्राण परत मिळवले. हा प्रसंग वटवृक्षाखाली घडला. म्हणून ही पौर्णिमा ‘वटपौर्णिमा’ नावाने ओळखली जाते, तसेच या पौर्णिमेला केल्या जाणार्‍या व्रताला ‘वटसावित्री व्रत’ म्हणतात. परंपरेने चालत आलेल्या वटसावित्रीच्या पूजेत पाटावर वटवृक्ष, सावित्री, सत्यवान यांचे चित्र काढून त्याची यथासांग पूजा करण्यास सांगितले आहे. वटपौर्णिमेच्या दिवशी वडाच्या झाडाचीच पूजा करणे हे उत्तम ! थोडे दूर जावे लागले तरी प्रत्यक्ष वटवृक्षाची हवा घ्यावी. वडाच्या फांद्या तोडून त्या फांदीची पूजा करण्याची पद्धत कधी, कोणी सुरू केली ते माहीत नाही. पण आज अनेक शिक्षित महिलाही या पद्धतीने वडाच्या फांदीची पूजा करताना दिसतात. याचे कारण धर्माचे रहस्य हरवले आहे. सावित्री ही रत्नपारखी आहे. तिने आंतरिक गुणांची पारख करून निवडलेल्या वरास आईबाप अन् देवगुरू यांच्या सूचनांकडे लक्ष न देता माळ घातली. या तिच्या कृतीतून केवढा आत्मविश्वास व्यक्त होतो ! पतीचे प्राण वाचवण्याचे अवघड काम ती आपल्या पर्यावरणाच्या ज्ञानाने, चिकाटीने आणि दुर्दम्य इच्छाशक्तीने करून दाखवते याचे विस्मरण होऊन षोडशोपचार पूजा यथासांग केली तरी त्या पूजेने काय साधेल? खरी पूजा म्हणजे काय ते आपण समजावून घेतले पाहिजे. पूजा म्हणजे काय ? – ‘पूजा’ हा शब्द वेदात नाही. तो शब्द तमिळ असावा. ‘पू’ म्हणजे फूल व ‘जा’ हा प्रत्यय ‘कृती’ अशा अर्थाचा आहे. ‘फुलाने करावयाची कृती म्हणजे पूजा.’ ज्यांच्याबद्दल प्रेम, आदर, कृतज्ञता या भावना व्यक्त कराव्याशा वाटतात त्या फुलाच्या समर्पणाने व्यक्त करणे म्हणजे पूजा करणे. ऋर्षांनी आपल्याला आज्ञा दिली आहे. ‘मातृदेवो भव ।’ आईला देव मानणारे असे व्हा. ‘पितृदेवो भव।’ वडिलांना देव मानणारे असे व्हा. ‘आचार्यदेवो भव ।’ गुरुला देव मानणारे असे व्हा. ‘राष्ट्रदेवो भव ।’ राष्ट्राला देव मानणारे असे व्हा. म्हणजेच या सर्वांची आदराने पूजा करा. त्यांच्या म्हणण्याप्रमाणे वागा. फक्त माणसांचीच नाही तर पशुपक्षांचीही आपल्याकडे पूजा केली जाते. तसेच निर्जीव वस्तूंचीदेखील आपण पूजा करतो. आपली रोजच्या वापरातील वाहने, यंत्रे या सर्वांची पूजा करतो. आपल्याला सेवा देणाऱ्या सर्व वस्तूंची, व्यक्तींची आपण काळजी घेणे, त्यांची स्वच्छता, शोभा, उपयुक्तता टिकेल, वाढेल अशी कृती करणे हाच पूजेचा खरा अर्थ आहे. याबरोबरच ‘वृक्षदेवो भव’ असेही म्हणता येईल. म्हणजेच वृक्षाला देव मानणारे असे व्हा. जो आपल्या दिव्य गुणांचे व सामर्थ्याचे दान करतो तो देव. वृक्ष हे खरोखरीच सत्पुरुष वा देव आहेत असे एका सुभाषितात म्हटले आहे. छायामन्यस्य कुर्वन्ति तिष्ठन्ति स्वयमातपे । फलान्यपि परार्थाय वृक्षाः सत्पुरुषा इव ।। जे स्वतः उन्हात उभे राहून दुसऱ्यांना सावली देतात. ज्यांची फळेदेखील दुसऱ्यांकरिता असतात असे वृक्ष म्हणजे सत्पुरुषाप्रमाणेच आहेत. वृक्षाचा हा दातृत्वाचा गुण आपण घेतला पाहिजे. तो आपल्या आयुष्यात उतरवला पाहिजे. म्हणूनच याच भावनेने आपण वडाची पूजा करावी. वडाला पाणी घालणे, प्रसंगी पार बांधून त्याचे रक्षण करणे, पोषण करणे म्हणजेच पूजा. वडाचे महत्त्व प्रतिवर्षी देशभर सर्व भगिनींनी एकेक वडाचं रोप लावून ते वाढवत राहण्याचे संकल्प केले तर हा देश संपन्न देश होईल यात संदेह नाही. कारण, वडाचे महत्त्वच तसे आहे. नीट ऐका ! कलकत्ता विद्यापीठातला डॉक्टर दास हा मोठा प्राध्यापक. त्यानं वडाचाच अभ्यास केला. कितीतरी वर्ष त्यानं खूप मोजदाद केली. बागेतल्या भल्यामोठ्या वडाचं वय ठरवलं, पन्नास! पन्नास वर्षात त्यानं किती पानं, फळं गाळली असतील त्याचं गणितही मांडलं. त्यामुळे खताचे रूपाने शेतीचा किती लाभ होतो ते पाहिलं. अहो ! अडीच लाखांचं खत त्या एकट्या वडानं आपल्या पन्नास वर्षाच्या आयुष्यात शेतीला दिल्याचं दिसलं. दवाखान्यात रोग्याच्या नाकातोंडात नळ्या घातलेल्या आपण पाहातो. त्यातून प्राणवायू पुरवण्यात येतो. भारी पैशाचं काम असतं ते ! पण आपल्याला फुकटात प्राणवायू देणाऱ्या झाडाचं- वडाचं आपल्याला कुठे ज्ञान आहे ? वडापिंपळाची झाडं तर खूपच प्राणवायू देतात. त्या डॉक्टर दासांनी त्याचाही हिशोब केला आणि ते म्हणतात की पन्नास वर्षात एका वटवृक्षानं दिलेल्या प्राणवायूचं मोल भरतं अडीच लक्ष रुपये ! आपण प्राणवायू घेऊन नाकावाटे बाहेर टाकतो तो खराब झालेला वायू ! तो आसपासची हवा खराब करणारा प्राणिमात्रांनी सोडलेला वायू ही झाडं खातात अन् वाढत राहतात ! वातावरणाच्या स्वच्छतेचं हे केवढं काम वडासारखी झाडं करत असतात त्याचं तर आपल्याला भानच नसतं ! जिथं झाडं नाहीत आणि गाड्यामोटारीतून असाच खराब वायू सारखा बाहेर पडत राहतो तेथे तो माणसाच्या नाकावाटे त्याच्या छातीत जाऊन कर्करोगासारखे रोग होत आहेत आणि म्हणून काही माणसं नाकाला गाळणी लावून फिरताना दिसत आहेत. खेडेगावांत गिरण्या नाहीत, गाड्या नाहीत त्यामुळे तेथे बरे आहे. हवा ताजी आहे. शुद्ध आहे. पण ध्यानात ठेवा घराघरातून चुलींचा धूर येतो. प्राणिमात्रांनी वापरलेला खराब वायू त्यात मिसळतो. तरीही तेथली हवा ताजी राहते ती या वडासारख्या थोर वृक्षांमुळे ! वडाच्या या कामाचं मोल किती ? डॉक्टर दास यांच्या गणितानुसार पन्नास वर्षात पाच लाख रुपयांचं हवा शुद्धीचं काम एक वडच करू शकतो ! एका वटवृक्षाचे आपल्यावरील उपकार केवढे ! पन्नास वर्षात प्राणवायू, खत आणि हवेचे शुद्धीकरणाद्वारा त्यानं केलेल्या सेवेचं मोल झालं दशलक्ष रुपये ! १० लाख ! आकाशातून धावणाऱ्या ढगांमधील पाणी खेचून घेण्याचं कामही हे वृक्ष करत असतात. त्यायोगे पाऊस येतो याची किंमत किती ? फांद्या, पारंब्यांतून मिळणाऱ्या लाकूडफाट्याची किंमतही थोडी नाही. धूप थांबवून मातीचं रक्षण करण्याचं मोल काय ? उन्हाळ्यात हवेत आर्द्रता सोडून गारवा आणण्याच्या त्याच्या कर्तबगारीची किंमत किती? असं सारं काम जमेस धरलं तर एक वडाचं झाड पन्नास वर्षात आपली पंधरा लाख रुपयांची सेवा करतं ! असा लाख मोलाचा वृक्ष तोडायचा म्हणजे महापातक नव्हे का? हे व्रत जरी स्त्रियांसाठी असले तरी सर्वांनीच वडाकडं पहावं ते वैद्य म्हणून! त्याची कोवळी पानं, खडीसाखर आणि पळसाचा डिंक, वेलदोडा नि वंशलोचनासह गाईच्या दुधातून घ्याल तर धूपणीचा त्रास जाईल! मूळव्याध असो की इसब! पिकलेली पानं जाळून, ती राख तेलातून लावल्यास गुण हमखास! पक्षांना आवडणारी याची लालबुंद फळं आपणही खाल्ली तर कफापित्ताचा निकाल ठरलेला! पारंब्यांचे अंकुर वाटून पोटात घेतले की जंताचा निकाल! जखमेवर चोळताना, दातदुखीवरही चीक चालतो. आणखी एक वडाचा गुण! त्याच्या पारंब्यांचे कोवळे कोवळे अंकुर वाटून तुपात खाल्ल्याने वंशाला अंकुर फुटतो असंही म्हणतात ! (कृपया जाणकार वैद्यांचा सल्ला घ्यावा.) गावागावातला हा फुकटचा वैद्य! त्याला जवळपासच, घरासमोर अंतरावर जागा द्यावी.

६ जून २०२५ लेख क्र. ३ भाग २ मध्ये संस्कृत मधील अभ्यास व संशोधन यावरती श्री.अर्जुनवाडकर यांनी केलेले विवेचन व काय काय करता येईल याच्याही कल्पना मांडल्या होत्या. कामाच्या उत्तम कल्पना स्फुरल्या तरी त्या पूर्णत्वास नेण्यासाठी योग्य मनुष्यबळ हवेच!  या भागात  संस्कृत मध्ये काम करण्यासाठी मनुष्यबळ का मिळत नाही? संस्कृत बद्दल आस्था का वाटत नाही? तरुण वर्ग व सर्वसामान्य संस्कृत आवडत असूनही संस्कृतकडे का आकर्षित होत नाहीत? यावर चिकित्सक चर्चा केली आहे. संस्कृतची नवीन शिक्षण पद्धत परिपूर्ण नाही; ती पंडितांना पण निर्माण करू शकत नाही आणि सर्वसामान्यांपर्यंत संस्कृत भाषेमधील माधुर्य, रसास्वाद पण पोहोचवू शकत नाही ….अर्थात असा फक्त प्रश्न निर्माण करून ते थांबले नाहीत तर त्यांनी संत्रिकेत संस्कृतसाठीचे  उपक्रम पण केले. Personnel But where are we going to get the personnel from to execute this grand plan? The old system withered as talent flowed towards the new system, which offered better scope, stability, and status. Talent is now flowing to science, commerce, and technology for the same reason, and almost all humanity subjects are today facing starvation or pulling on with the kind of clientele they are doomed to get. Subjects like Sanskrit that have little market value are faring worst in the changed order. Even scholarships and fellowships are, in recent times, failing to attract good students to Sanskrit. Who will then do the research? Sanskrit Education: A Historical Review The problem is very true and brings us to the work SANTRIKA proposes to do at the popular level. The story of Sanskrit education in the modern age is one of lack of foresight and precipitous failure on this front. A casual look at the syllabi, textbooks, and teaching methods of Sanskrit during the last century at the school, college, and university levels reveals that the sculptors of Sanskrit education were guided by the sole object of producing pundits. Whether they succeed in producing pundits of their dreams is another matter, but they little cared for the common man who loved and respected Sanskrit. All that he wanted from Sanskrit was general cultural enlightenment and wisdom; instead, he was given technicalities of grammar, specimens of style, jargon of technical terms, philosophical controversies, moral discourses, and historical records, and all this through a foreign medium—the English. He asked for a cake; the Sanskritists gave him a flour mill! The result was that the common Sanskrit lover was estranged from Sanskrit. But still Sanskrit fared well till recent times, as the field of options was very limited and Sanskrit was practically compulsory. As soon as this protection was lifted off and the field of options widened so as to accommodate easier alternatives, Sanskrit collapsed.   This means the common student studied Sanskrit not because he specially liked it but because he could not help it! The painful but inevitable conclusion is that, in their enthusiasm to produce a specialist, designers of Sanskrit education ignored and estranged the common man. Nor did they succeed much in producing the kind of specialist they had in mind while fashioning the system. What little success they achieved in producing a specialist was negated by their failure to build up popular support. They were attempting an impossible feat: constructing a castle in the sky! At the Popular Level It is against this background that SANTRIKA is determined to work even at the popular level by devising ways and means to create and preserve love for Sanskrit in the common man. This is necessary not only for the survival of the specialist but also for Sanskrit to play its part effectively in our national life. It is a great paradox that a cry is often raised to save the Sanskritist, a cry to save Sanskrit—little minding that the saving of Sanskrit would automatically lead to the saving of the Sanskritist. And for the saving of Sanskrit, there is only one way: making people feel intensely like wanting it. If people at large want something, there is no power on earth that would prevent them from getting it. But how to make people want Sanskrit? By convincing them that Sanskrit is their rich heritage, major identity, and goodwill in the world; a powerful integrating element in national life; the vital force of their language and culture; enrichment of life in all stages; and already a part and parcel of their speech and thought. This will remove the popular impression that Sanskrit is a dead, difficult language having little relevance to the present. All talk about Sanskrit being difficult is the outcome of the wrong concepts about the objects and the methods of Sanskrit education. Teaching Sanskrit in a Canadian university revealed to me how easy it is for an Indian student to learn Sanskrit. When I talk in Sanskrit to a Marathi-knowing person, the person may be unable to answer in Sanskrit but finds no difficulty in understanding me. Once convinced of the value and the easiness of Sanskrit, a culturally sensitive man may be unable to answer in Sanskrit but finds no difficulty in understanding me, for the mere joy of it, little minding its value as a career commodity. It is out of these considerations that SANTRIKA has been conducting 1. Classes and meetings for Sanskrit lovers for reading classical literature, the great epics, passages from the Rigveda and the Upanishads, the Yoga-vasishtha, and Sanskrit speaking. 2. A scheme of teaching essential Sanskrit in a month is under preparation, and a comprehensive scheme of graded curriculum texts and examinations in Sanskrit and Indian culture is under active consideration. 3. Pamphlets giving simple Sanskrit equivalents for English expressions of greeting as well as those for standard telegrams and festival greeting cards in Sanskrit together with a rendering in another language are among the miscellaneous efforts by SANTRIKA aimed at making room for Sanskrit in everyday life. 4. A publication wing is being gradually developed. This wing publishes annually, as a joint activity of the Dharma-Nirnaya Mandala and the Jnana Prabodhini, the solar national calendar. This calendar is recommended by the Calendar Reform Committee appointed by the

संत्रिका सुवर्ण महोत्सव ५ जून २०२५ लेख क्र. २ या भागात श्री.अर्जुनवाडकरांनी संस्कृतचे देशासाठी काय महत्त्व आहे, त्या महत्त्वाला अनुसरून संत्रिका-विभागाचे काम काय असेल, याबद्दलचे त्यांचे प्रदीर्घ चिंतन मांडले आहे. हे लिहिताना सध्याच्या शिक्षण व्यवस्थेबद्दल तीव्र नाराजीही व्यक्त केली आहे.  संस्कृतच्या अभ्यासकांनी संस्कृत सोबत पाली,प्राकृतचे ज्ञान करून घ्यायला पाहिजे असे लिहिताना; १.संस्कृतमधील संशोधन अधिक समाजोपयोगी व विस्तृत पायावर आधारित होणे. २.अभ्यासाच्या जुन्या परंपरा व नवीन पद्धती यांचा मेळ घालता येणे. ३.संशोधनास व्यापक पायावर आधारित बनवून समाजाच्या गरजा आणि आकांक्षा पूर्ण करण्याची प्रेरणा निर्माण होणे व त्यासाठी कठोर परिश्रम करण्याची गरज त्यांनी व्यक्त केली आहे, ज्यामुळे विविध विचारसरणी, पंथ, परंपरा, धार्मिकविचार, विविध राष्ट्रांना  समजून घेता येईल… National Value of Sanskrit Equally important is the role Sanskrit has played on the national stage. It has nurtured the Indian brain and mind, speech, and culture for more than four millennia, not discriminating between the orthodox and the heterodox, the religious and the secular, or the spiritual and the material. ‘The Indian people and the Indian civilization were born, so to say, in the lap of Sanskrit.’ (Report of the Govt.of India Sanskrit Commission.) Even while it flourished as a pan-India medium of the learned, Sanskrit let the Prakrits freely draw upon it for content as well as expression, and for the modern Indian languages struggling to keep pace with the fast-moving world of science and technology, Sanskrit is a veritable source of strength, as is blood in any organic system. And this has not been only a one-way traffic; since, through long centuries of its activity as an all-India language, Sanskrit, too, absorbed quite a few elements from Sanskritic and non-Sanskritic linguistic stocks. Sanskrit, thus, is a true symbol of Indian unity. If the Indian people are one nation and not half a dozen or more nations, it is certainly due to Sanskrit. This debt to Sanskrit is acknowledged by Jawaharlal Nehru in the most expressive and unequivocal terms: ‘If I was asked what is the greatest treasure that India possesses and what is her finest heritage, I would answer unhesitatingly—it is the Sanskrit language and literature and all that it contains. This is a magnificent inheritance, and so long as this endures and influences the life of our people, the basic genius of India will continue. (Ibid., p. 72) India is to the world ‘the land of Sanskrit’ and one of the most ancient cradles of civilization. India without Sanskrit would, like a man without a face, forfeit identity, status, and goodwill. It is, therefore, both a duty and a self-interest for us Indians to preserve and nourish Sanskrit. Preservation of Sanskrit on Research Level How well we can do it is the next question, which can be answered on two levels: the research level and the popular level. Before the advent of the university system in the wake of British rule in India, the indigenous system of Pathashalas took care of Sanskrit education at the primary, secondary, and higher levels. It had its own strong points, and products of this system surpassed those of the university system in depth. They, however, lacked the comparative and historical outlook, a gift of the newly introduced university education, and the overall perspective that such an outlook lends to the student. Under the tremendous pressure of the changed conditions, needs of the time, and practical considerations, the old system slowly gave way to the new one. It no longer attracted the best brains, which fact naturally resulted in poor results. The university system, too, planned to work on the lines conceived by and suited to the needs and conceptions of its foreign sculptors but failed to produce results comparable in depth to those of the old system, which the new one supplanted. To use the expressions of a veteran Maharashtrian educationist, the old system produced the ‘misfit,’ while the new one produced the ‘counterfeit.’ Neither system produced just the ‘fit.’ The Santrika Way Given the legacy of the two systems vying with each other in failure, SANTRIKA had to work out its own system, which would combine the strong points of both and develop additional sources of strength, furnish a purpose that would attract the best brains to Sanskrit and allied studies, and provide a utility that would counterbalance the support for such studies expected of the society. This new system would be such as to provide for i) Rigorous training under the masters of the old system as well as those of the new one; ii) Equipment that would lift up the student above the conventional research arena, place in his hands the basic tools of research, and make his studies truly critical, comparative, and historical; and iii) A motivation to make the research fulfil the needs and aspirations of the society by making it broad-based, leading to understanding between different schools, sects, traditions, religious provinces, or nations. The Ailment and the Cure Research fulfilling these conditions is bound to be interdisciplinary, requiring guidance from experts in different subjects and efforts from the student to acquire sufficient grounding in essential and supplementary equipment. The present Sanskritist in India knows little beyond Sanskrit, not even Pali and Prakrit, which are two more facets of Sanskrit itself, while his counterpart in Europe and North America is required to know, beyond Sanskrit, ancient and modern world languages and subjects related to Sanskrit or his special field of research. No wonder, then, that research degrees in foreign countries are rated higher than those in our country. Indian Sanskritists rarely turn to, or are encouraged to turn to, cross-cultural subjects requiring equipment to deal with firsthand Arabic, Tibetan, Chinese, Ceylonese, or similar sources; if at all he chooses subjects from these areas, he has to rely on second hand sources like English translations, good or bad, of the firsthand material. The reason is our research worker is never taught to think this way. SANTRIKA would be justified in adding one more to the already existing institutes in this field if it does not duplicate the existing research pattern

लेख क्र. १ ज्ञान प्रबोधिनीच्या संस्कृत-संस्कृति-संशोधिका (संत्रिका) या विभागाच्या कामाची सुरुवात १९७५ साली प्रा. कृष्ण. श्री. अर्जुनवाडकर, जे संस्कृतचे गाढे अभ्यासक होते व प्रबोधिनीशी सुरुवातीपासून जोडले गेले होते, त्यांच्याकडे सोपविण्यात आली होती. काम सुरु झाल्यानंतर साधारण ४ वर्षांनंतर झालेल्या कामाबद्दल व भावी काळात संत्रिकेकडून अपेक्षित कामाबद्दल त्यांनी ज्ञान प्रबोधिनी, खंड २ मध्ये इंग्रजी भाषेत विस्तृत लेख लिहिला आहे. संत्रिका विभागाच्या सुवर्ण-महोत्सवानिमित्त तो लेख क्रमशः येथे पुनर्प्रकाशित करीत आहोत. Birth and After On July 22, 1975, Jnana Prabodhini (JP), gave birth to a new babe, later named Sanskrit-Sanskriti-Sanshodhika, or briefly ‘SANTRIKA’ (alluding to the presence of three-trika-Sans in its full form), meaning Sanskrit and Cultural Research Institute. In the presence and with the blessings of about a dozen Sanskritists in Pune, the institute was commissioned forth-with to devise means and programmes for the study, preservation and development of Sanskrit and Indian Culture, both at the popular and the research levels. The task of nursing the new babe and taking its care through the various stages of growth was assigned to Prof. K. S. Arjunwadkar, associated with the JP since its foundation. Sanskrit language, literature and the culture reflected in them have, to all serious-minded and knowledgeable people, a two-fold value: a world value, and a national value. To the world, Sanskrit as a language, belonging to the Indo-European family, is of basic importance, has a long and rich tradition of literature, and commands a unique position as an indisputable, reliable means of understanding the life, mind and culture of the ancient man. The very theory of Indo-European Family of languages owes its origin to the discovery and a deep study of Sanskrit by the European Scholarship and was first heralded by Sir William Jones-popularly known as “ORIENTAL JONES ” in his oft-quoted observation, made in 1786 before the Royal Asiatic Society of Calcutta, about the more-than-accidental relationship between Sanskrit and European languages. The tremendous contribution this theory has made to anthropology cannot be better expressed than by the observation of Prof. Max Muller who considered as the greatest discovery of the 18th century the linguistic equation that Sanskrit ‘Dyaus-pitar’ = Greek ‘Zeus Pater’ = Latin ‘Jupiter’. And all is not said when this anthropological importance of Sanskrit is stressed. Traditions of linguistics, philosophy, literary criticism, Yoga and the like in Sanskrit still continue to inspire and influence world thought in these areas. The impact of Sanskrit Culture, centuries after centuries, on countries East and West of India is too well-known to be detailed. Thus ‘Sanskrit’ by its origin and its basic character links us to the West. But it has been no less potent a bond of union, for India with the lands of Asia with Serindia or Central Asia of ancient and mediaeval times where the cultures of China and India had a common meeting place; with Tibet, China and the lands within the orbit of Chinese Civilization – Korea and Japan and Vietnam and above all, with the lands of farther east of India-Burma and Siam, Pathet Land and Cambodia, and Cochin-China or Champa, and the area of Malaya and Indonesia. Ceylon is of course a historical and cultural projection of India (Report of the Government of India Sanskrit Commission, Pg. 74-75.) All these factors contributed to Sanskrit being recognized as a subject of international importance and it occupies a place of honor in the curricula of leading Universities all over the world. During the period of a little over four years now, the SANTRIKA has made a steady but sure progress on the basis of which it now stands recognized by the Central as well as the State Governments, and is looking forward to University recognition as a Post-graduate Research Centre. It is also gaining a place of love, admiration and respect in the hearts of the lovers of Sanskrit and Culture. Why a New Institute? “In a city like Pune, already crowded with institutions devoted to Sanskrit, many of them on the point of starvation because of the sharp decline in the number of students offering Sanskrit studies, what is the propriety of starting a new institute for a similar purpose?” was amongst the foremost questions asked when SANTRIKA made its first appearance on the stage. Was not the same question asked when its parent institute, the JP, was founded? And are not there still quite a few who, for different reasons, doubt that the JP was ever or is now doing something basically essential to the well-being and progress of the society? The JP has answered such questions fairly well by its work and results during an unbelievably short span of time; and the SANTRIKA, alive to the JP heritage, can hope to do the same. Since, however, the conception of an institute anticipates, the lines and dimensions of the development thereof, an outline of the purpose and the guidelines of the SANTRIKA may not be out of place here. World Value of Sanskrit Sanskrit language, literature and the culture reflected in them have, to all serious-minded and knowledgeable people, a two-fold value: a world value, and a national value. To the world, Sanskrit as a language, belonging to the Indo-European family, is of basic importance, has a long and rich tradition of literature, and commands a unique position as an indisputable, reliable means of understanding the life, mind and culture of the ancient man. The very theory of Indo-European Family of languages owes its origin to the discovery and a deep study of Sanskrit by the European Scholarship and was first heralded by Sir William Jones-popularly known as “ORIENTAL JONES “-in his oft-quoted observation, made in 1786 before the Royal Asiatic Society of Calcutta, about the more-than-accidental relationship between Sanskrit and European languages. The tremendous contribution this theory has made to anthropology cannot be better expressed than by the observation of Prof. Max Muller who considered as the greatest discovery of the 18th century the linguistic equation that Sanskrit ‘Dyaus’- pitar’ = Greek ‘Zeus Pater’ = Latin ‘Jupiter’. And all is not said when

२२ जुलै १९७५ ते २२ जुलै २०२५ वाचस्पती विनायक विश्वनाथ पेंडसे तथा आदरणीय आप्पा पेंडसे यांनी पुण्यात ज्ञान प्रबोधिनीची स्थापना इ. स. १९६२ साली केली.  ती. आप्पांच्या व त्यांच्या सहकाऱ्यांच्या दूरदृष्टीतून हळुहळू प्रबोधिनीचे रोपटे घट्ट रुजले, त्याला एकेक फांदी फुटत गेली व ते आता उत्तम बहरले आहे. प्रबोधिनीच्या स्थापनेनंतर  २२ जुलै १९७५ या दिवशी ‘संस्कृत संस्कृति संशोधिका’ म्हणजेच ‘संत्रिका’ या नावाने एका नव्या विभागाची स्थापना झाली. पुण्यातील काही मोजक्या ज्येष्ठ संस्कृत विद्वानांच्या उपस्थितीत, प्रसिद्धी व संशोधन अशा दोन्ही स्तरांवर संस्कृत भाषा व भारतीय संस्कृतीचा विकास व्हावा; त्याद्वारे समाजात संवाद सेतू बांधले जाऊन सामाजिक एकात्मता साधता यावी यासाठी या विभागाची निर्मिती झाली.  या नव्याने उदयास आलेल्या विभागाचे संगोपन तिच्या वेगवेगळ्या वाढीच्या टप्प्यातून करण्याचे काम प्रा. कृष्ण श्री. अर्जुनवाडकर,जे संस्कृतचे गाढे अभ्यासक होते व प्रबोधिनीशी सुरुवातीपासून जोडले गेले होते, यांच्याकडे सोपविण्यात आले. तीन ‘सं’ म्हणून ‘संत्रिका’ याचा अर्थ संस्कृत भाषा व भारतीय संस्कृतीच्या विविध आयामांचा अभ्यास व संशोधन होईल. आज पन्नास वर्षानंतर ‘संत्रिका’ विभाग लोकांच्या हृदयात प्रेम, कौतुक व आदराचे स्थान मिळवत आहे. प्रा. कृष्ण श्री. अर्जुनवाडकर, यांनी बंगाली भाषा वर्ग, संस्कृतमधील शुभेच्छापत्र, संस्कृत साहित्य चर्चा, सौर कालदर्शिका, पारशी धर्मग्रंथ ‘अवेस्ता’ अशा उपक्रमातून सुरुवातीला केलेल्या कामातून संत्रिका विभागाचे काम मूळ धरू लागले होते. प्रा. यशवंतराव लेले व प्रा. विश्वनाथ गुर्जर यांनी हे कार्य बहुआयामी केले, विविधांगी कामाच्या कल्पना फुलवल्या. राष्ट्रीय एकात्मता विषयावरील मुक्त चर्चेस वाव देणारे ‘राष्ट्रवाद अभ्यास मंडळ’ किंवा सर्वांसाठी खुला असलेला ‘जनतंत्र उद्बोधन मंच’, अथवा प्रबोधिनीतील कार्यकर्त्यांनी ‘आंतरविद्याशाखीय अभ्यास’ समजून घ्यावा यासाठीची ‘मासिक वैचारिक योजना’ अशा उपक्रमांमुळे विविध क्षेत्रातील व विविध विचारसरणींचे सय्यद भाई, असगरअली इंजिनिअर यांच्यासारखे ज्येष्ठ सदस्य संत्रिकेच्या मंचावर आपले विचार खुलेपणाने मांडून गेले. अलीकडच्या काळात अन्य धर्मीय समाजाला समजून घेण्यासाठी कुरआन अभ्यास, मुस्लिम महिलांना शिक्षणामुळे मिळणारी प्रेरणा व संधी याविषयावरील मुलाखती असेही उपक्रम झाले. याप्रकारच्या वैचारिक घुसळणीतून ‘सामाजिक शास्त्र अध्ययन केंद्र’ असे आंतरविद्याशाखीय काम आता स्वतंत्रपणे सुरू झाले आहे. संत्रिका विभागाचा पौरोहित्य उपक्रम – महाराष्ट्रातील धर्मशास्त्राचे विद्वान अभ्यासक पं. नारायणशास्त्री मराठे, तर्कसांख्यतीर्थ पं. रघुनाथशास्त्री कोकजे, तर्कतीर्थ लक्ष्मणशास्त्री जोशी इत्यादींनी इ.स. १९३४ मध्ये सुरू केलेल्या धार्मिक विधीतील कालानुकूल परिवर्तनाचा ‘धर्म निर्णय मंडळाचा’ वारसा संत्रिकेने नुसताच पुढे नेला असे नाही तर त्यात कालोचित मूल्यांची भर घालून तो अधिक समयोचित केला. बुरूड समाजातील सामूहिक विवाह, अंध -अपंग वधू वर विवाह, परीट समाजातील महिलांसाठी कार्यक्रम, सोमवंशीय क्षत्रिय समाजातील सामूहिक उपनयन संस्कार, अशा सर्व समाजगटातील सामूहिक व कौटुंबिक संस्कारांत संत्रिकेचा महत्त्वपूर्ण सहभाग राहिला आहे. ग्रामीण भागात पोहोचण्यासाठी अजून बरेच प्रयत्न करायचे आहेत. वटपौर्णिमा, मार्गशीर्षातील गुरुवार, विहीर लोकार्पण विधींच्याद्वारे नवीन विचार देणारे सामाजिक सामूहिक संस्कार निर्माण झाले. देश-विदेशात आता ज्ञान प्रबोधिनीची संस्कार पद्धती पोहोचली आहे. परदेशस्थ भारतीय दूरस्थ (online) पद्धतीने या संस्कारसेवांचा लाभ घेतात. या उपक्रमाचे वैशिष्ट्य म्हणजे विविध समाजगटातील महिला व पुरुषांना ‘स्वयं पौरोहित्य’ करता यावे यासाठी दिले जाणारे प्रशिक्षण.   ग्रंथालय व प्रकाशने – वेद, पुराणे, कोश, विविध भाषा व लिपीमधील रामायणे, असे सात हजारपेक्षा अधिक पुस्तके असलेले समृद्ध ग्रंथालय संत्रिकेत आहे. संस्कार विधींच्या पोथ्या, विविध अभ्यासकांच्या संशोधनातून तयार झालेली ग्रंथसंपदा उदा:- ‘गरुड पुराणातील आयुर्वेद’ किंवा ‘भूकंप’ (प्राचीन भारतीय साहित्यातील भूकंपाबाबतचे संदर्भ), ‘संस्कृत साहित्याचा इतिहास’ या पुस्तकाचे १ ते १० भाग अशी संत्रिकेची प्रकाशने आहेत. दोन सदस्यांच्या ‘भारतीय संस्कृतिमधील कासव’ व ‘श्राद्धामधील दान संकल्पना’ या विद्यावाचस्पती (Ph.D) साठीच्या संशोधनाचे काम संत्रिकेत पूर्ण झाले आहे. संत्रिका विभागाला आता २२ जुलै २०२५ ला ५० वर्षे पूर्ण होत आहेत. त्यानिमित्ताने गेल्या पन्नास वर्षातील कामाचे निवडक दर्शन पुढील ५० दिवस लेख, छायाचित्रे, ध्वनीमुद्रित व्याख्याने याद्वारे आपल्यासमोर आणत आहोत. आपला प्रतिसाद, सूचना यांचे स्वागत आहे. संत्रिका फेसबुक पेजला जरूर फॉलो करा. https://www.facebook.com/share/1Fpk12pa7z/?mibextid=qi2Omg वाच. मनीषा शेटे संत्रिका

लातूर येथे सेवाभावाने, संघटनवृत्तीने श्री विवेकानंद रुग्णालय चालविणार्‍या डॉ. अ. ल. कुकडे यांच्या वडिलांचे निधन १९७७ मध्ये झाले. तेव्हा त्यांनी संत्रिका विभाग, ज्ञान प्रबोधिनी प्रणीत श्राद्धविधी केला होता. तसेच, रुग्णालयातील मंदिरात गणेश प्रतिष्ठापना सुद्धा त्यांनी ज्ञान प्रबोधिनीकडून केली होती. तेव्हा त्यांनी या दोन्ही विधींचे वर्णन केले होते. संत्रिका विभाग सुवर्ण-महोत्सव साजरा करीत आहे. त्या निमित्ताने त्यांनी केलेले वर्णन येथे देत आहोत. श्राद्ध विधीचे नवे रूप – ज्ञान प्रबोधिनीच्या व्यवहारातून निमित्ता-निमित्ताने होणार्‍या अनेक धार्मिक संस्कारांचे स्वरूप बदलून ते अधिक अर्थपूर्ण झाले आहे. बदलत्या कालानुरुप या संस्कारात नवा आशय आणणारे तसेच व्यक्तीस अधिक समाधान देणारे असे या संस्कारांचे रूपांतर करण्यात आले आहे. विविध धार्मिक संस्कारांचे महत्त्व अत्यंत आहे. परंतु त्यातील अनेक संस्कार केवळ अवडंबर या स्वरूपात शिल्लक राहिले आहेत याचे दुःख होते. या संस्कारांत सहभागी होणाऱ्यांना त्यांचा अर्थही कळत नाही व प्रत्यक्ष संस्कार पाहण्यासाठी उपस्थित असणाऱ्या इतर व्यक्तींचा या संस्कार विधीत काहीच सहभाग नसतो. ज्ञान प्रबोधिनीने या संस्कारांच्या बाबतीत दोन महत्त्वाचे बदल केले आहेत आणि या महत्त्वाच्या बदलांमुळे त्या संस्कारांचे स्वरूपच बदलून गेलेले जाणवते. ते स्वरूप अधिक भावस्पर्शी व त्यामुळे अधिक उपयुक्त झाले आहे. पूर्वीच्या संस्कारातील अनेक श्लोक वा वचने तशीच घेऊन पाठोपाठ त्याचे मराठी गद्य-पद्य विवरण आणि अध्वर्यूच्या पाठोपाठ सर्व उपस्थितांनी पठण करणे या दोन बदलांमुळे एक आगळेच वातावरण उभे राहाते. या आगळ्या वातावरणाचा प्रत्यक्ष अनुभवच सर्वांनी घेतला पाहिजे. ज्ञानप्रबोधिनीने अनेक संस्कार लिहिले आहेत, पैकी दोन संस्कारांचा अनुभव या ठिकाणी विशद करीत आहे. मरणोत्तर श्राद्धविधी – दि. २० ऑगस्ट १९७७ रोजी माझे वडील डॉ. ल. दि. कुकडे यांचे आकस्मिक निधन झाले. दहन पारंपरिक पद्धतीनेच परंतु विद्युत दाहिनीमध्ये केले. नंतर ९-१०-११-१२-१३ या दिवसांचे विधी करण्याचा प्रश्न आला. ज्ञान प्रबोधिनीने या विधींची एक पोथी तयार केली आहे. पाच दिवस विधी करण्याऐवजी ११ व्या दिवशी सर्व विधी एकदमच, घरीच करता येतील अशी त्यात योजना आहे. हे ‘एकोद्दिष्ट श्राद्ध’ करण्यासाठी नदीच्या काठी जावे लागत नाही. आपल्या घरीच ते जागा असल्यास करता येते. त्यासाठी नातेवाईकांनी, मित्रांनी सकाळी शुचिर्भूत होऊन एकत्र बसणे व पोथीप्रमाणे सर्व संस्कार करणे अपेक्षित आहे. उपाध्याय असले तर चांगलेच, पण ते नसले तर कोणीही शुचिर्भूत व्यक्तीने अध्वर्यू म्हणून पोथी वाचन करण्याची यात सोय आहे. प्रथम संस्कृत श्लोक, पाठोपाठ मराठी विवरण आणि मराठीतून तोच संस्कार करणे अशी पद्धत येथे असल्याने कोणता विधी कशासाठी, काय व कसा चाललाय याची सर्वांना योग्य जाण येते. त्यामुळे सर्वांचा या विधीत सहभाग होतो. आप्ताच्या वा मित्राच्या मृत्यूचे दुःख असले तरी त्याचे उचित स्मरण करीत असल्याचे समाधान सर्वांना मिळते. हा विधी सुमारे १ तासाचा असतो. सर्वच दृष्टीने सुटसुटीत !! संध्याकाळची श्राद्धसभा – सायंकाळी सर्व आप्तेष्ट, मित्र पुन्हा शोकसभेसाठी एकत्र येतात. सुमारे एक तास भजनाचा अतिशय हृदयस्पर्शी कार्यक्रम असतो. मृत व्यक्तीच्या प्रतिमेसमोर सर्व कार्यक्रम त्यामुळे त्या व्यक्तीचे स्मरण स्वाभाविकतःच प्रत्येक क्षणी होते. नंतर काही व्यक्तींची छोटी छोटी भाषणे असतात. भजनात सर्वांचा सहभाग तर भाषणात काहींचा. परंतु त्यामुळे उपस्थितांतील सर्वांनाच समाधान मिळते. श्रद्धेने केलेल्या या श्राद्धाचीही अनुभूती आगळीच आहे. शेवटी प्रसाद वाटप. असा एकूण कार्यक्रम असतो. व्यक्तीच्या सामाजिक, कौटुंबिक स्थानानुसार या कार्यक्रमात थोडाफार बदल होऊ शकतो. माझ्या वडिलांचे एकोद्दिष्ट श्राद्ध आम्ही या प्रकारे केले. त्यामुळे खऱ्या अर्थाने श्राद्ध, श्रद्धापूर्वक स्मरण केल्याचा आनंद आम्हाला मिळाला. गणेश संस्थापना – अशा प्रकारे संस्कार करण्याचा पण अगदी वेगळ्या प्रकारचा अनुभव दुसऱ्या एका कार्यक्रमात आला. आमच्या लातूर येथील विवेकानंद रुग्णालयात आम्ही एक छोटे गणेश मंदिर बांधले आहे. मानवी प्रयत्नांची शर्थ करीत असतानाच तेथे भगवंताचे अधिष्ठान असलेच पाहिजे या भावनेने या मंदिरात आम्ही गणेश प्रतिष्ठापना करण्याचे ठरविले. ही प्रतिष्ठापना ज्ञान प्रबोधिनीने गणपती स्थापनेची जी पोथी केली आहे तिच्यानुसार करावयाची ठरविली. पारंपरिक पूजेतील काही ऋचा, अथर्वशीर्षातील श्लोक, अन्य काही निवडक श्लोक यांची मिळून ही पोथी करण्यात आलेली आहे. श्लोकापाठोपाठ मराठी विवरण आहेच. तेही अध्वर्यूनी समजावून सांगावयाचे असते. पोथीतील मंत्रांना गेय चाली लावलेल्या आहेत. अध्वर्यू संगीत मंत्र म्हणतात. पाठोपाठ सर्व उपस्थित ते अनुसरतात व त्याचे अर्थ विवरण मराठीत. पुन्हा याच पद्धतीने पुढील मंत्र. असे सगळ्या वास्तूत ते मंत्र वातावरण भारून टाकतात. खर्‍याखुर्‍या अर्थाने ती प्राणप्रतिष्ठा होते. आपल्या धार्मिक विधीत असलेल्या संस्कारक्षमतेचा प्रत्यय येतो. संस्कार कार्यक्रमात सामाजिक आशय भरला जातो. ज्यासाठी या सर्व कार्यक्रमांची योजना असते, तो हेतू साध्य होतो. या सर्वांची अनुभूतीच घेतली पाहिजे. हे विविध प्रयोग अद्याप नवीन आहेत. तथापि आतासुद्धा त्यांचा प्रभाव जाणवतो. यांचा अधिक प्रसार व्हावयास पाहिजे, म्हणजे अनुभवांती काही बदल करता येतील. हे संस्कार अधिक अर्थवाही करता येतील. कदाचित आणखी काही नवीन गोष्टींची भरती करता येईल, काहींना रजा देता येईल. सर्वच संस्कारांच्या नूतनीकरणाची कल्पना यातून पुरी होऊ शकेल.