संत्रिका

लेख क्र. ४१ १५/०७/२०२५ कटुता न ठेवता, राग लोभ दूर सारून पुरोहितांना संघटनाचे म्हणजेच जोडण्याचे काम करायला लागते. ‘पुरोहित’ या शब्दाचा अर्थच मुळी सर्वांच्या अग्रभागी राहून मार्गदर्शन करणारा असा असल्याने योग्य प्रसंगी स्वतःचा अधिकार वापरून काही गोष्टी करायला लागतात. जात-पात, प्रांत, पंथ-भेद बाजूला ठेवून प्रामाणिकपणे स्नेहसिंचन करीत पुरोहितांना वेगवेगळ्या भूमिका पार पाडाव्या लागतात. कधी लोकशिक्षक तर कधी समुपदेशक, केव्हा मित्र तर कधी घरातील वडीलधाऱ्या व्यक्तीची भूमिका घेऊन ‘गोष्टी सांगेन युक्तीच्या चार’ असे म्हणावे लागते. आज अनेक कुटुंबांतून प्रबोधिनीबद्दलचा स्नेहभाव वर्धिष्णू होत आहे. प्रबोधिनीच्या प्रत्यक्ष कामात सहभागी होता आले नाही तरी प्रबोधिनीचे हितचिंतक बनून आपल्या दातृत्वाचा ओघ ही कुटुंबे प्रबोधिनीकडे वळवीत आहेत. नाट्य, कला, संगीत, चित्रपट, खेळ, उद्योग, संशोधन, शिक्षण, कायदा, लष्कर, इ. क्षेत्रांतील व्यक्तींपर्यंतही ज्ञान प्रबोधिनीच्या विचारांचा वसा प्रबोधिनीच्या पुरोहितांनी पोचविला आहे. लोकांच्या सुखदुःखात पुरोहित सहभागी होतात. त्यांच्या कथा-व्यथा काळजीपूर्वक ऐकतात. कुठे चुकत असेल तर अधिकारवाणीने समजावून सांगतात. अशिक्षितांना ऋण काढून सण साजरा करायचा नाही असे सांगतात, तर अतिश्रीमंत घरात देवाला डामडौल नको तर ‘पत्रं, पुष्पं, फलम् तोयम्’ सुद्धा चालते असे सांगून आपल्याकडील ज्ञानाने, धनाने दरिद्री नारायणाची पूजा करूया असे सुचवितात. माणसे जोडत जातात. माणसे जोडण्याची कला प्रत्येक व्यक्तिगणिक वेगळी. कोणी संस्कार प्रसंगी ज्ञान प्रबोधिनीचे रसाळ भावपूर्ण वर्णन करतील, कोणी प्रबोधिनीच्या कामाचे अनेक वैविध्यपूर्ण पैलू सांगतील. कोणी कुटुंबियांशी मनमोकळे बोलतील तर कोणी आपल्या संस्काराने आणि व्यक्तिमत्त्वाने, अभ्यासाने समोरच्याला जिंकतील. यजमानांच्या घरी गेल्यावर आस्थेने सगळ्यांची चौकशी करणे, लहान मुलांना खाऊ किंवा गोष्टीचे पुस्तक, ‘छात्र प्रबोधन’चा अंक भेट देणे, ज्येष्ठांच्या तब्येतीची विचारणा करणे यातून भावबंध जुळतात. आजकाल दूरभाषवर पटकन निरोप देता येतो. पण ही सुविधा फारशी प्रचलित नव्हती तेव्हा एक ज्येष्ठ पुरोहित यजमानांकडील कार्याविषयीची आठवण पोस्ट कार्ड पाठवून करून देत. नियोजित संस्काराच्या आठ दिवस आधी तुमच्याकडे त्यांचे पत्र येणारच. हरळी जशी चिवटपणे एकाला-एक करीत फुटते, वाढते तसे संस्कारांच्या माध्यमातून अनेक व्यक्ती, कुटुंबे जोडली जात आहेत. पौरोहित्याचा सामाजिक आशय – व्यक्तींइतक्याच संस्थाही महत्त्वाच्या! अनेक सामाजिक संस्था आज आस्थेने व अपेक्षेने प्रबोधिनीकडे पाहतात. नगर येथील स्नेहालयमधील अनाथ युवक-युवतींच्या विवाहाचे पौरोहित्य निरपेक्षपणे प्रबोधिनीचे पुरोहित करतात. अपंग कल्याणकारी संस्था, बुरुड, लिंगायत व परीट समाजामध्ये जाऊन पुरोहित व्याख्यानांद्वारे समाजप्रबोधन करतात. हेतू एकच – छोट्या-छोट्या भेदाच्या रेषा मिटाव्यात व ऐक्यभावना वाढीस लागावी. माणसांमधील देवत्वाला आवाहन करावे लागते, हे प्रबोधिनीच्या पुरोहितांना शिकवले जाते. नवीन विचार रुजवायला जागा निर्माण करावी लागते. ज्ञान प्रबोधिनीचे पौरोहित्य शिकवताना वास्तविक स्वयं-पौरोहित्याचा आग्रह धरला जातो, पण ते समाजात रुजायला वेळ लागणार असे वाटते. आपल्या सुख-दुःखात सहभागी होणारा मार्गदर्शक पुरोहित लोकांना हवा असतो. कारण तो पोथीतील मंत्रातील दोन ओळींमधील भाव उलगडतो आणि ‘ये हृदयीचे त्या हृदयी’ पोहोचवतो. भारतभर कधी विमानाने तर कधी वातानुकूलित बसने अथवा रेल्वेने अनेक तासांचा प्रवास करीत पुरोहित जातात, तर कधी-कधी एका तासाच्या संस्कारासाठी छत्तीस तास प्रवास करताना ‘मी ज्ञान प्रबोधिनीचा कार्यकर्ता आहे’, हीच भावना मनात असते. कधी दोन बस बदलून भर उन्हात तर कधी धो-धो पावसात चालत जाऊन संस्कार केले जातात, व्यक्तिगणिक बदलणाऱ्या अस्मितांचा, आग्रहांचा चांगला वाईट अनुभव स्वीकारत पुढे जावे लागते ते मनात एक व्रत घेऊन! ‘आम्ही केलेल्या संस्कारातून धार्मिक क्षेत्रातील विषमता आणि अंधविश्वास दूर करण्याचा प्रयत्न करू. समाजमन भयमुक्त करण्यासाठी आमचे काम आहे. आम्ही केलेल्या संस्काराद्वारे व्यक्तिघडण व्हावी, दुर्बलतेतून सामर्थ्याकडे समाजाला नेण्याचा प्रयत्न केला तर अशा विकसित व्यक्तीच संघटित होऊन उपयोगी पडू शकतात.’ ज्ञान प्रबोधिनीच्या पुरोहितांवर ‘पौरोहित्य व्रत संस्कार’ होतो तेव्हा गांभीर्याने हे व्रत पुरोहित स्वीकारतात. व्यक्तीमध्ये गुणांचे संक्रमण करणे व तिच्यातील दोषांचे निरसन करणे या प्रक्रियेतून उत्तम व्यक्ती म्हणजे उत्तम कुटुंब, उत्तम कुटुंब म्हणजे प्रगल्भसमाज व असा प्रगल्भ समाज म्हणजे सुदृढ राष्ट्र ही साखळी निरंतर जोडत राहावी लागणार आहे. लहान बालकांपासून, वृद्धांपर्यंत सर्वच जण समाजसाखळीच्या कड्या आहेत. पुरोहित ह्या कड्या जोडण्याचे काम करतात. म्हणूनच मग जिन्याखाली राहणारी एक गरीब महिला विचारते, ‘माझ्या बाळाचं बारसं कराल का तुम्ही? माझा नवरा चांगला नाही पण मला माझ्या बाळाला मोठं करायचं आहे. तुम्ही त्याला आशीर्वाद द्या.’ जिन्याखालीच तुटपुंज्या सामग्रीत बारसे होते. ती महिला आनंदून जाते. वयाच्या नव्वदाव्या वर्षी एकसष्ट वर्षाच्या पुत्राच्या निधनाचे दुःख झेलावे लागणारे आजोबा शांतपणे श्राद्धविधी पाहत राहतात. विधी पूर्ण झाल्यावर ताईंचा हात हातात घेऊन म्हणतात, ‘ताई आता खूप शांत वाटतंय, आमचं मन समाधानी आहे’ तेव्हा अडीच तास सलग बोलणाऱ्या ताई निःशब्द होतात. रांचीवरून एक मुलगी स्वतःच्या लग्नाच्या पहिल्या वाढदिवशी पुरोहित ताईंना पुष्पगुच्छ पाठवते आणि त्याला जोडलेल्या छोट्याशा पत्रात म्हणते, ‘तुम्ही आमचे जीवन अर्थपूर्ण केलेत.’ सगळेच अनुभव उत्तम आहेत असे नाही. कटू अनुभवांनाही पुरोहितांना सामोरे जावे लागते, पण तुमच्यामुळे आमचा संस्कार परिपूर्ण झाला असे सांगणारे निश्चितच अधिक आहेत. हेच समाधान मनात बाळगून ज्ञान प्रबोधिनीचे पुरोहित पुन्हा-पुन्हा कामाला लागतात तेव्हा आपल्याला या विशाल समाजाला एकत्र बांधायचे आहे ही खूणगाठ त्यांच्या मनाशी पक्की बांधलेली असते.

लेख क्र. ४० १४/७/२०२५ संत्रिकेमध्ये निरंतर सुरू असलेले संस्कारसेवेचे काम विविध समाजगटात पोहोचविण्याचा प्रयत्न असतो. सुरुवातीच्या काळातील बुरुड समाजातील सामूहिक विवाह, सोमवंशीय क्षत्रिय समाजातील उपनयन, मातंगसमाजासाठी कलशारोहण, नागरवस्तीमध्ये जाऊन केलेले सत्यनारायण, ग्रामीण भागातील महिलांसाठी मार्गशीर्षातील गुरुवार, परीट समाजात मातृभूमिपूजन असे लहान-मोठे प्रयोग झाले आहेत. सध्या संत्रिकेचे जवळ-जवळ ५० पुरोहित देश-विदेशात विविध संस्कार करत आहेत. हे संस्कार करताना त्यांना खूप वेगवेगळे अनुभव येतात. गेल्या १५-२० वर्षात आंतरजातीय, आंतरधर्मीय, आंतरदेशीय विवाहांचे प्रमाण वाढते आहे. अशा विवाहात दोन्ही बाजूंना समजून घेताना बराच प्रयास करायला लागतो. पण बाहेर सतत दुहीची भावना पेरणारे कार्यरत असताना भारतातील एकात्मतेचा प्रत्यय येईल असे सकारात्मक अनुभव प्रबोधिनीच्या विवाहसंस्काराच्या माध्यमातून मिळतात. त्यामागे शैक्षणिक, आर्थिक, सामाजिक अनेक कारणे असतील पण एकमेकांसाठी जुळवून घेण्याची भावना नक्की दिसते हे महत्वाचे आहे. असाच एक विवाह डॉ. मनीषा शेटे यांनी पंजाबामध्ये लग्न लावताना अनुभवला. त्याचे वर्णन त्यांच्याच शब्दात येथे देत आहोत. पौरोहित्य करायला लागले आणि विविध लोकांशी भेटण्याची संधी मिळाली. थोड बहुत हिंदी इंग्लिश येत असल्याने विवाहासारख्या संस्कारांकरिता भारतभर जाण्याची संधी मिळाली. माणसांची स्वभाव वैशिष्ट्य थोडी बहुत समजली पण आज लिहायचे आहे ते वेगळे आहे.. आपण भारतीय म्हणून कुठे आणि कसे एक असतो, एकमेकांना कसे सामावून घेत जातो आणि तेही सहजतेने. (थोडे बहुत इकडे तिकडे होत असणार ते अगदी घराघरात होतच असते) पण तरी स्वीकारशीलता जाणवेल इतकी मला तरी दिसली आहे. निमित्त एका विवाहाचे होते, मराठी मुलगा व पंजाबी (शीख) वधू यांचा विवाह लावण्याचा योग आला. अगदी पहाटे शीख पद्धतीने गुरू ग्रंथ साहिब यांना साक्षी ठेवून विवाह झाला. सुश्राव्य गायनाने गुरू नानकजी यांची पदे म्हणत विवाह सुरू झाला. वधूच्या वडिलांनी वर-वधूंच्या खांद्यावर शेला घातला. दोघांनी ते वस्त्र हातात धरून गुरू ग्रंथ साहिब यांना ४ फेरे घातले, वधु-वरांना अभंगातूनच मार्गदर्शन झाले. मराठी कुटुंबीय आनंदाने पूर्णवेळ बसून त्यामध्ये सहभागी झाले. त्यानंतर काही वेळातच मी व उर्मिलाताई बेटकर आम्ही प्रबोधिनी पद्धतीने विवाह संस्काराची सुरुवात केली. माहिती सांगताना डोक्यात घोळत होते संत नामदेव.. तेराव्या शतकात पंजाबमध्ये गेलेले नामदेव शिंपी समाजाचे.. सहज बोलताना म्हणले शिंपी वस्त्र जोडतो, नामदेवांनी दोन प्रांत जोडले.. घुमान आठवले.. लोकांनी टाळ्या वाजवल्या. विवाह उत्तम झाला असा चहूबाजूंनी प्रतिसाद मिळाला. पंजाबी कुटुंबातील काहीजणांनी तर प्रत्यक्ष भेटून प्रतिसाद दिलाच पण अनेकांनी पुन्हा पुन्हा भेटून सांगितले. दिल्लीतील एक ताई म्हणाल्या हिंदीतून शिकवणार असलात तर फार आवडेल मला शिकायला.. सर्व झाल्यावर विमानतळावर आलो आणि एका पंजाबी काकांच्या शेजारी बसलो.. मुलाची आजी आमच्याशी मराठीत बोलत होती ते ऐकून पंजाबी काका म्हणाले, “मराठी हो क्या?” आम्ही ‘हो’ म्हणाल्यावर ते म्हणाले “मी ४० वर्ष अहमदनगर येथे होतो. मराठी कळते आणि बोलता पण येते. थोडा वेळ छान गप्पा झाल्यावर गप्पांचा विषय कशावर संपवावा त्यांनी? तर ‘देहाची तिजोरी भक्तीचाच ठेवा’ या गाण्याच्या पहिल्या ओळीने…मला हे गाणे पूर्ण पाठ आहे असे ते म्हणाले. त्यांना विचारले कुठे निघाला आहात तर म्हणाले कोचीनला, कशासाठी? तर त्यांच्या मुलीने मल्याळी मुलाशी लग्न केले आहे तिला भेटायला. आम्ही त्यांना जेव्हा सांगितले आजच एका पंजाबी मुलीचा आणि मराठी मुलाचा विवाह आम्ही लावला तेव्हा त्यांना मस्त हसू आले. ते म्हणाले,”मी पंजाबी, निवृत्तीनंतर चंदीगढला आलो. आयुष्य मात्र महाराष्ट्रात गेले. पण मुलगी शिक्षणासाठी कोचीनला गेली तिथे तिला मल्याळी मुलगा भेटला. आता मी नातीला सांभाळण्यासाठी तिकडे जात आहे.” बांग्लादेशी मुस्लिम वधू व भारतीय हिंदू वर असे दोन विवाह संस्कार करण्याची संधी मिळाली. दोघी जणी विश्वासाने घर मागे टाकून आल्या होत्या. प्रत्यक्ष विवाहाच्या वेळी एका वधूला अश्रू अनावर झाले तेव्हा तिच्या बाजूने कन्यादानासाठी बसलेल्या वराच्या मामा-मामीने तिच्याशी इतक्या आपुलकीने संवाद साधला की उपस्थित सर्वच भारावून गेले. दुसर्‍या बंगाली वधूने आम्हा दोघी पुरोहितांना उद्देशून सुंदर पत्र लिहिले. “आम्ही एकत्र कसे येऊ याबद्दल माझ्या मनात निश्चित शंका होती कारण, दोघांचा धर्म व देश वेगळा आहे. जन्मापासून आम्ही वेगळ्या संस्कारांमध्ये मोठे झालो, आमच्या श्रद्धा निराळ्या होत्या. पण, आता मला समजले की माझ्या श्रद्धा जपत असतानाही मी आता अधिक मुक्त, आनंददायी, चैतन्यमय हिंदुधर्मसागरात पुढचे पाऊल टाकले आहे. या संस्मरणीय संक्रमणासाठी आम्ही दोघे नेहमी कृतज्ञ राहू. असे अनुभवल्यावर साहजिकच प्रश्न पडतो आपण एकमेकांशी कशाने जोडलेले आहोत? संस्कृतीने, विश्वासाने, आत्मियतेने, माणुसकीने? काहीतरी असे आहे जे बाहेरच्या जगात उलथापालथ चालू असतानाही जीवंत राहते ते म्हणजे या पलीकडचं काहितरी आहे.. या काहीतरीच नाव कोण सांगेल मला…

लेख क्र. ३९ १३/०७/२०२५ मुलींचे उपनयन अगदी अल्पप्रमाणात का होईना पुन्हा एकदा समाजमान्य होऊ लागले आहे. वास्तविक पाहता उत्तम शिक्षण व संस्कार हा प्रत्येक बालकाचा अधिकारच आहे. पूर्वी उपनयन म्हणजे शिक्षणासाठीचे द्वार! या द्वारातून प्रवेश करून मुलांचे शिक्षण सुरु व्हायचे. त्यामुळेच प्राचीन काळातील स्त्रीसुद्धा विद्या विभूषित होती असे संदर्भ वेदांपासून पुढे अनेक ग्रंथांत सापडतात. मुलींचे उपनयन होत असे व त्या पौरोहित्यही करत असत याविषयी डॉ. आर्या जोशी यांनी शोधपर निबंध लिहिला आहे. डॉ. आर्या जोशी संत्रिकेत पौरोहित्य प्रशिक्षक व संशोधक म्हणून कार्यरत होत्या. हिंदू धर्मातील एक वैशिष्ट्यपूर्ण संकल्पना म्हणजे संस्कार! हे संस्कार मनुष्याच्या जन्माआधीच सुरु होतात आणि त्याला शेवटचा निरोपही संस्कारपूर्वक दिला जातो हे लक्षात घेण्यासारखे आहे. गर्भाधानापासून सुरु होणारा हा प्रवास अंत्येष्टी संस्कारापाशी येऊन थांबतो. हे सर्व संस्कार व्यक्तीचे व्यक्तित्व घडवितात, त्याला समृद्ध करतात, सक्षम करतात. आयुष्याच्या विविध टप्प्यांवरील महत्वाचे संस्कार म्हणजे नामकरण, उपनयन, विवाह हे होत. व्यक्तिमत्वाची पायाभरणी करणार्‍या वय वर्ष आठ ते बारा या काळात होणारा उपनयन संस्कार किंवा मुंज हा संस्कार अतिशय महत्वाचा आहे. उप म्हणजे जवळ आणि नी-नय म्हणजे नेणे. मुलाला ज्ञानप्राप्तीसाठी गुरूंजवळ घेऊन जाणे याला उपनयन संस्कार असे म्हटले जाते. आपल्याला कल्पना नसते की वैदिक परंपरेत केवळ मुलाचे नाही तर मुलीचेही उपनयन होत असे. तिला मंत्रपठणाचा, ज्ञान मिळविण्याचा, पौरोहित्य करण्याचा अधिकारही भारतीय ज्ञान परंपरेने दिलेला आहे. चला समजून घेऊया थोडं सविस्तर याविषयी- ऋग्वेद हा भारतीय परंपरेचा आद्यग्रंथ!  ऋग्वेदात केवळ पुरुष ऋषींनी रचलेल्या सूक्तांचा समावेश नसून ऋषिका म्हणजे महिलांनी रचलेली २७ सूक्ते ऋग्वेदात समाविष्ट आहेत. शौनक रचित बृहद्देवता या ग्रंथात या महिलांची नामावली दिलेली आहे (२.८२.८४). कक्षिवान यांची पुत्री घोषा हिने आपल्या सूक्तात अश्विनीकुमारांची स्तुती केलेली आहे (ऋग्वेद १०.३९). विश्ववारा, जुहू, सरमा, सर्पराज्ञी अशा विविध ऋषिकांचे उल्लेख आपल्याला दिसून येतात. वैदिक काळात मुलींनाही शिक्षण मिळत होते. त्यांच्याही अभ्यासाची सुरुवात उपनयन संस्काराने होत असे. त्यांना गायत्री मंत्राचा उपदेश केला जाई. कन्यांचे उपनयन झाल्यावर त्या गुरुगृही राहून त्या वेदाध्ययन करीत असत.  पुराकल्पे कुमारीणां मौंजीबंधनमिष्यते। अध्यापनं च वेदानां सावित्रीवाचनं तथा।।(वीरमित्रोदय,संस्कारप्रकाश ४०२-४०३) अध्ययन पूर्ण झाल्यानंतर समावर्तन संस्कार केला जाई. समावर्तन म्हणजे सोडमुंज. या विधीमधे ब्राह्मणीने सुगंधी द्रव्य आपल्या मुखाला लावावे, क्षत्रियाने खांद्याला लावावे, वैश्याने पोटाला लावावे आणि कन्यांनी ओटीपोटाला लावावे असे आश्वलायन गृह्यसूत्र (३.८.११) यामधे सांगितले गेले आहे हे नोंद घेण्याजोगे आहे. ब्रह्मचर्याचे पालन करून अध्ययन पूर्ण करणाऱ्या कन्येला सुयोग्य वराची प्राप्ती होते, असे अथर्ववेदात म्हटले आहे. ब्रह्मचर्येण कन्या युवानं विन्दते पतिम् । अ.वे.११.९.१६ ऋषिका जुहू ही बृहस्पतीची पत्नी होती. प्रमादामुळे त्याने पत्नीचा त्याग केला होता. तथापि वैदिक संहितांचे अध्ययन-अध्यापन करून तिने स्वतःचे उर्वरित जीवन व्यतीत केले. विश्वावरा आत्रेयी हिने स्वतःच यज्ञाचे पौरोहित्य केले व अन्य स्त्रियांनाही तसे करण्याचा उपदेश केला. अग्नीची पूजा करण्यास तत्पर आणि विद्वानांचे स्वागत करणाऱ्या विश्वावरेला यज्ञकर्ती म्हणून संबोधिले आहे. उपनयन संस्कार झाल्याखेरीज वैदिक काळात असे अधिकार प्राप्त होत नसत. वैदिक काळापासूनच स्त्रियांचे उपनयन होत असे. संहिता, ब्राह्मणे, आरण्यके व उपनिषदे यामध्ये स्त्रियांच्या उपनयनाचे संदर्भ आढळतात. संस्कार रत्नमालेच्या उपनयन प्रकरणात हारीतस्मृतीतल्या वचनाला धरून स्त्रियांचे दोन प्रकार सांगितले आहेत. १. ब्रह्मवादिनी – ब्रह्मतत्त्वाचे अध्ययन करू इच्छिणारी ती ब्रह्मवादिनी. तिचे उपनयन करून तिला वेदाध्ययन करू द्यावे. २. सद्योवधू – संसाराची इच्छा बाळगणारी असेल ती सद्योवधू. तिचे उपनयन करून लगेच तिचा विवाह करावा, असे सांगितले आहे.  यज्ञ हा वैदिक धर्माचा मेरुदंड मानला जाई. कौशीतकी ब्राह्मणात पथ्यास्वस्ति ही स्त्री उत्तरेकडचा खडतर प्रवास करून अध्ययन करते व तिच्या पारंगततेबद्दल वाच् ही उच्च पदवी मिळविते असा संदर्भ आहे. व्याकरणकार पाणिनीच्या अष्टाध्यायी या ग्रंथात तसेच पतंजलीच्या महाभाष्यातही काही स्त्रिया आचार्य या नात्याने अध्यापन करीत, असे उल्लेख आढळतात (अष्टाध्यायी ४.१.६३) (पातंजल महाभाष्य ४.१.७८). गार्गी व मैत्रेयी यांच्या कथा बृहदारण्यक उपनिषदांत आल्या आहेत. त्यांची नावे सामान्यपणे सर्वांना माहिती असतात (बृहदारण्यक २.४,४.५). कात्यायनी व मैत्रेयी या याज्ञवल्क्य ऋषींच्या दोघी पत्नी. कात्यायनीला प्रामुख्याने गृहकृत्याची आवड होती तर मैत्रेयी ही ब्रह्मवादिनी होती. याज्ञवल्क्यांनी संन्यास घेण्यापूर्वी मैत्रेयीला तिच्या इच्छेनुसार ब्रह्मज्ञान दिले. पृथ्वीवरील वैभवापेक्षाही अमरत्वाचे ज्ञान मैत्रेयीला अधिक महत्त्वाचे वाटले. विदेह देशाच्या राजा जनकाने बहुदक्षिण यज्ञ केला व आवाहन केले की सर्वश्रेष्ठ ब्रह्मज्ञानी ब्राह्मणाने शिंगाना सोने बांधलेल्या एक हजार गाई न्याव्यात. याज्ञवल्क्य ऋषींनी पुढाकार घेतल्यावर अन्य ब्राह्मणांनी त्यांच्याशी शास्त्रचर्चा केली परंतु याज्ञवल्क्य ऋषींनी त्यांना निरुत्तर केले. त्यानंतर गार्गी वाचक्नवी पुढे आली आणि तिने याज्ञवल्क्य ऋषींशी शास्त्रचर्चा केली. गार्गी मर्यादेचे उल्लंघन करून प्रश्न विचारते आहे असे मानून याज्ञवल्क्य ऋषींनी तिला धमकी दिली की तुझे मस्तक गळून पडेल. पण गार्गीला त्याचे भय वाटले नाही. ज्याप्रमाणे पुरुष ब्रह्मचारी राहून तप, स्वाध्याय, योग इत्यादी द्वारे ब्रह्मपद प्राप्त करीत असत त्याप्रमाणे स्त्रियाही परमार्थाची वाटचाल करीत असत. रामायण काळातील स्त्रियांना धर्मशिक्षण दिले जात असे. सीता, कौसल्या, तारा, वेदवती, स्वयंप्रभा यांना वैदिक शिक्षण दिले होते. सीतेचे उपनयन झाले असून ती सायंसंध्या करीत असल्याचे उल्लेख सापडतात. संध्याकालमनाः श्यामा ध्रुवमेष्यति जानकी। नदीं चेमां शुभजलां संध्यार्थे वरवर्णिनी।। (वा.रा.५.१४.४९) श्रीराम व लक्ष्मण यांना विश्वामित्रांबरोबर पाठविण्यापूर्वी कौसल्येने त्यांचे स्वस्त्ययन केले (वा.रा.१.२२.२). वालीची पत्नी तारा ही मंत्रविद् म्हणून ओळखली जात असे. मतंग मुनीच्या आश्रमात राहून ज्ञानार्जन करणारी शबरी सर्वांना परिचित आहे. महाभारतातील सुलभा-जनक संवाद प्रसिद्ध आहे. सुलभा ही एक कुमारी संन्यासिनी असून प्रधान नावाच्या राजाची कन्या होती. संन्यास आणि योगमार्गाचे आचरण करणाऱ्या विदुषी सुलभेने मिथिलेचा राजा जनक याच्याशी कर्मयोग, गृहस्थाश्रम यासारख्या विषयांवर शास्त्रचर्चा केली आहे (म.शां. ३०८). या सार्‍याचा अधिकार प्राप्त होण्यासाठी उपनयन झाल्यानंतर गुरुंजवळ राहून ज्ञानग्रहण करणे अनिवार्य होते. शिक्षणाच्या अधिकारामुळे स्वतःला ब्रह्मपदी नेण्याचा अधिकार असलेल्या स्त्रीच्या सामाजिक अधःपतनाला उत्तर वैदिक काळात सुरुवात झालेली दिसते. भारतातील भौतिक समृद्धीचा मोह पडून अनेक परकीय आक्रमकांचे आघात भारताला झेलावे लागले. त्यामुळे स्त्रियांच्या विशेषतः मुलींच्या संरक्षणाचा प्रश्न निर्माण झाला. मनुस्मृतीमध्ये मनूने नोंदविले आहे की विवाह हाच मुलीचा उपनयनसंज्ञक विधी मानावा. पतिसेवा हीच तिची गुरूसेवा आणि गृहकृत्ये हेच तिचे यज्ञकृत्य होय.  वैवाहिको विधिः स्रीणां संस्कारो वैदिकः स्मरतः। पतिसेवा गुरौ वासो गृहार्थे अग्निपरिक्रिया।। – मनुस्मृती २.६६-६७ वैदिक कालापासून स्त्रियांचे धार्मिक क्षेत्रातील स्थान हिंदू परंपरेने जोपासलेले दिसून येते. भारतावर झालेली आक्रमणे, चातुर्वर्ण्याची प्रसृत झालेली संकल्पना यामुळे स्त्रियांना शैक्षणिक अधिकार नाकारले गेले, त्यांचे धार्मिक क्षेत्रातील अधिकारही काढून घेतले गेले. तथापि  अनेक सुधारकांनी केलेल्या कार्यामुळे स्त्रियांना स्वतःचा विकास करण्याचे व शिक्षणाचे अधिकार मिळाले.  आर्य समाजाचे संस्थापक स्वामी दयानंद सरस्वस्ती यांनीही महिलांना धार्मिक कृत्यांमध्ये पौरोहित्य करण्याचे अधिकार दिलेले दिसतात. पुण्यामध्ये शंकर सेवा समिती आणि ज्ञान प्रबोधिनी या संस्थांमध्ये महिलांना पौरोहित्य शिकविले जाते व समाजात त्या सर्वदूर पौरोहित्य करतात. ज्ञान प्रबोधिनी संस्थेमधे सर्व समाजगटातील मुलींचे उपनयन करण्याची पद्धती पुनरूज्जीवित करण्यात आलेली आहे.शिर्डीजवळ साकुरी येथेही महिला पौरोहित्य प्रशिक्षण दिले जाते. असा हा महिलांना धार्मिक कार्याचा आणि व्यक्तिविकासाचा अधिकार देणारा उपनयन संस्कार आजच्या आधुनिक काळात सर्वसमावेशक होताना दिसतो आहे.मुलांच्या बरोबरीने देशाच्या रक्षणासाठी स्रियाही आता सरसावल्या आहेत.राष्ट्रीय संरक्षण प्रबोधिनी येथून महिलांची पहिली तुकडी नुकतीच प्रशिक्षण पूर्ण

लेख क्र. ३५ ९/७/२०२५ संत्रिकेच्या पौरोहित्य उपक्रमाबद्दल आपण मागच्या काही लेखांमध्ये बघितले. पोथ्यांचे प्रशिक्षण देऊन विभागाने अनेक पुरोहित घडवले. हे पुरोहित फक्त पुण्यातच नाही तर महाराष्ट्र, भारत व परदेशीसुद्धा संस्कारांसाठी जातात. आता साधारण ५० पुरोहित संस्कारविधी करत आहेत. असे संस्कार जेव्हा सुरुवातीला होत होते तेव्हा त्यावर लोकांच्या प्रतिक्रिया आल्या, काही चांगल्या अन् काही वाईट. काहींना संस्कारपद्धत आवडली परंतु त्यांनी काही सुधारणा सुचवल्या. १९८० सालाच्या सुमारास ज्यांनी हे संस्कार करून घेतले त्यांपैकी ज्यांनी विवाहसंस्कार करून घेतला त्यातील सौ. विद्या काटदरे यांचे मनोगत येथे दिले आहे. लहान मोठ्या आकाराच्या नि वयाच्या अनेक लोकांनी गजबजलेलं वातावरण- कपडे नि दागदागिन्यांची हलती प्रदर्शनं – “नारायण! केरसुणी कुठे आहे ?” इ. वार झेलणारा एक नारायण – त्या गोंगाटात सूर हरवून बसलेली केविलवाणी सनई नि धुराबिरानं रडकुंडीला आलेले अत्यंत बावळट दिसणारे (बिच्चारे!) वधूवर- हे सगळं कळायलाही लागण्याच्या आधीपासून पाहिलेलं. विचार करता येण्याचं वय झालं तेव्हा पुष्कळदा वाटायचं, “या सगळ्याला काही सार्थता नाही का आणता येणार ?”- इतके लग्नसमारंभ पाहूनही मला त्यातला संस्कार कळलेला नव्हता. समारंभ म्हणून पहावं तर ते हेतूही विरून गेलेले-उरलंय काय तर देण्याघेण्याचे आर्थिक हिशेब ! केव्हातरी सोळा संस्कारावरचं एक पुस्तक वाचनात आलं- जन्मतःच बालकाला ‘वेदोऽसि’ म्हणून आत्मतत्त्वाशी त्याचं नातं जोडणाऱ्या जातकर्म संस्कारापासून ते अंत्यसंस्कारापर्यंतचे सगळे संस्कार समजावून घेताना हिंदुसंस्कृतीच्या उदात्त दर्शनानं अक्षरशः भारावून जायला झालं. प्रत्यक्षात हे संस्कार कधी समजावून दिले जात नाहीत. समजावून घेतलेही जात नाहीत. मग “हाताला हात लावून मम म्हणा” एवढंच समजतं. प्रबोधिनीत वर्षान्त वर्षारंभ, उपनयन या संस्कारांचे अनुभव घेतले होते. प्रबोधिनीच्या पद्धतीने झालेले काही विवाह पाहिले होते. त्यामुळे स्वतःच्या विवाहाचा प्रश्न आला तेव्हा, आपण चाकोरीबाहेर पडून लग्न करायचं हा निश्चय पक्का झालेला होता! लग्नाचं ठरलं तेव्हा अशोक म्हणाला, “आपण नाही हं त्या भयंकर पारंपरिक पद्धतीनं लग्न करायचं. मला तर त्यात दोन कुटुंब जोडली जाण्यापेक्षा तोडलीच जातात असं वाटतं. आपण आपलं नोंदणीपद्धतीनं करूया.” ‘लग्न’ म्हणजे ‘समारंभ’ ही कल्पना त्याच्या मनात घट्ट रुजलेली होती. तो एक ‘संस्कार’ आहे ही कल्पनाच पुसली गेली होती. ‘संस्कार’ आणि ‘समारंभ’ या दोन वेगळ्या गोष्टी आहेत हे लक्षात आणून दिल्यावर आम्ही ‘विवाहसंस्कार’ घेण्याचं ठरवलं. अर्थ समजावून घेऊन म्हणजे अर्थातच प्रबोधिनीच्या विवाहसंस्कार पोथीनुसार हे आलंच. दोघांनीही पोथी वाचली. नंतर पुन्हा आचार्यांकडून ती समजावून घेतली. सर्वजण एकत्र जमले आहेत. वधू-वरांनी गणेशाला आवाहन करून विवाहाची इच्छा प्रकट केलेली आहे. वरज्येष्ठ नि वधूज्येष्ठ यांनी विवाहाची तयारी केली आहे. आचार्यांचे आशीर्वाद सर्वांनी घेतले आहेत. वराकडील मंडळींचं मधुपर्कानं स्वागत झालं आहे. मग वधुपित्यानं कन्यादान केलं आहे. दोघांना सर्वांनी आशीर्वाद दिले आहेत. नंतर दोघांनी एकमेकांबद्दलच्या अपेक्षा व्यक्त केल्या आहेत. एकनिष्ठतेची वचनं एकमेकांना दिली आहेत. त्याच्या खुणा म्हणून मंगळसूत्र, कंठी एकमेकांना दिल्या आहेत. नंतर अग्नीच्या साक्षीनं दोघांनी विवाहप्रतिज्ञा घेतली आहे. अग्नीकडून सामर्थ्य, संपत्ती, संतती आणि चांगल्या गृहस्थाश्रमाला आवश्यक असे आशीर्वाद घेतले आहेत. अग्नीला प्रदक्षिणा घालून नंतर सप्तपदीनं संसार प्रवासाला प्रारंभ केलेला आहे. आचार्य आणि आप्तेष्ट त्यांना आशीर्वाद देत आहेत. असा हा संस्कार. संस्कार घेताना मंत्रमुग्ध व्हायला झालं होतं. प्रत्येक शब्द आत कुठेतरी कोरला जात होता. याचं कारण प्रत्येक शब्दाचा, श्लोकाचा अर्थ सुंदर मराठीत दिलेला आहे. श्लोक आणि अर्थही आम्ही स्वतः आचार्यांच्या मागोमाग वाचत होतो. प्रत्येक गोष्ट का करायची तेही श्लोकावरून कळत होतं. अक्षतारोपणम्, प्रधानहोम आणि सप्तपदी हे तीन विधी मला विशेष आवडले. संपूर्ण समारंभात वधू-वरांना सारखेच श्रेष्ठ समजलं गेलं आहे- हेही खूप महत्त्वाचं वाटतं. “इमं अश्मानमारोह अश्मेव त्वं स्थिरा भव”- “या दगडावर आरूढ होऊन पाषाणखंडाप्रमाणे स्थिर हो” हे ऐकताना गृहस्थाश्रमाच्या जबाबदारीची वेगळीच जाणीव होत होती. सप्तपदीतले तर सर्वच श्लोक सुंदर आणि अर्थपूर्ण आहेत. अन्नासारख्या मूलभूत गोष्टीपासून, बल, धन, संपत्ती, ऐहिक आनंद आणि त्याही पलीकडचं चिरंतन सख्य – या सर्वांसाठी एकमेकांना अनुकूल पावलं पडली तरच गृहस्थाश्रम ‘धन्य’ होणार. त्यासाठी अग्निसाक्ष संकल्प करण्याची कल्पनाच केवढी उत्तुंग आहे ! हा विवाह माझ्या आयुष्यातला एक अनुपम्य अनुभव होता – एवढंच! थोडक्यात कारण उरलं ते सर्व शब्दातीत.

लेख क्र. ३४ ०८/०७/२०२५ प्रा. विश्वनाथ गुर्जर यांनी संस्कारांमागील तात्त्विक भूमिकेचा विचार मांडला. त्यानंतर महिला पुरोहितांचा धार्मिक कार्यातील सहभाग समजून घेतला. या लेखामध्ये आचार्य योगानंद उर्फ डॉ. श्री. वि. करंदीकर यांनी संस्कार व पुरोहितांची वृत्ती यावर प्रकाश टाकताना संस्कारांमागील अध्यात्मिक व मानसिक विचार मांडला आहे. वासनारूप देहावर संस्काराची आवश्यकता असते. सर्वसाधारण माणसाच्या बुद्धीची वाढ सामान्य स्तरावर असते आणि अशा स्थितीतसुद्धा प्रगती साधण्यासाठी भारतीय संस्कृतीने ‘संस्कारांची’ योजना केली आहे. माणसाच्या जन्मापासून मृत्यूपर्यंत त्याच्यावर सोळा संस्कार करण्याची योजना होती. त्यातील काही संस्कार काळाप्रमाणे नष्ट झाले. काहींमध्ये ज्ञान प्रबोधिनीने कालानुरूप बदल केले. विद्याव्रत, देहदान, साठीशांती अशा काही संस्कारांची भरही घातली. हा लेख ‘मी पुरोहित बोलतोय’ या पुस्तकात प्रस्तावना म्हणून प्रकाशित झाला आहे. सोबत ध्वनिमुद्रण जोडले आहे. वासनारूप सूक्ष्म देहावर संस्काराची आवश्यकता असते. हा देह ऊर्जास्वरूप आहे आणि संस्कारक्षम आहे. तसेच हा सर्वगामी आणि वैश्विक स्वरूपाचा आहे. यात सर्व पूर्वजन्माचे संस्कार उपस्थित असतात; पण सध्या ज्या योनीत जन्म झाला आहे त्या जन्मामुळे प्राप्त झालेल्या अवतीभवतीच्या परिस्थितीत शरीरात योग्य वर्तन करण्यास उपयोगी असे संस्कार उजळून उठतात आणि मन-बुद्धीच्या साहाय्याने भान आणि कर्म-इंद्रियांच्या माध्यमातून स्थूल शरीराचे व्यवहार पार पाडता येतात. सद्यः स्थितीत मानवी जन्म प्राप्त झाल्यामुळे इतर प्राण्यांपासून वेगळी परिस्थिती असते; त्यामुळे जाती, देश, कालसापेक्ष सुयोग्य संस्कार जागृत होतात. स्मृती आणि संस्कार एकरूप आहेत. अतृप्त इच्छा आणि पूर्वी केलेल्या क्रिया या स्मृतिरूपात नेहमीच असतात आणि योग्य भावनांना अनुरूप असे संस्कार आपोआपच बाहेर येऊन क्रिया घडते. मानवी योनी ही परमेश्वर-तत्त्वाची अनुभूती येण्यासाठी योग्य आहे. अशा अनुभूतीला ‘मोक्ष’ म्हणतात. ही अवस्था ‘निर्विकल्प’ आहे. विकल्प ही वृत्ती शब्दरूप आहे; पण ही अवस्था शब्दांच्या पलीकडे असल्याने ती निर्विकल्प आहे. असे जरी असले, तरी ती प्राप्त होण्यासाठी शरीराचे सर्वांत सूक्ष्म स्वरूप जे ‘आकाश’ ते आत्म्याचे प्रकटीकरण होण्यातील पहिली अवस्था आहे. आकाश या महाभूताच्या सर्वात सूक्ष्म स्वरूपाला ‘तन्मात्रा’ म्हणतात. ‘तत्’ म्हणजे परमेश्वर-तत्त्व आणि मात्रा म्हणजे ‘संज्ञा’. आकाशाची तन्मात्रा ‘शब्द’ ही असून भारतीय संस्कृतीत त्याचे रूपांतर भाषेत करून ते सूत्रबद्ध करून प्रकट केले. त्यांना ‘मंत्र’ म्हणतात, मंत्राची व्याख्या करताना असे म्हटले आहे की, ‘मननात् त्रायते इति मंत्रः।’ मनन म्हणजे मनाच्या साहाय्याने अज्ञात वस्तूंचे ज्ञान होणे. असे ज्ञान झाल्यानंतर त्याचा उपयोग ‘जीव’ या ऊर्जेचे स्थान असलेल्या शरीरात स्थिर राहण्यासाठी ‘चिंतन’ म्हणजे पुनः पुनः त्याची उजळणी करणे, शरीराला ‘स्व’ म्हणतात आणि या ‘स्व’ ला हे ज्ञान अर्थपूर्ण होण्याला ‘स्वार्थ’ म्हणतात. म्हणूनच ‘चित्त’ या अंतःकरणाच्या पैलूची व्याख्या करताना ‘स्वार्थानुसंधानगुणेन चित्तम् ।’ अशी केली आहे आणि हे ज्ञान स्मृतिरूपात साठवून ठेवून त्याचा उपयोग करण्याची कला ‘बुद्धी’ या अंतःकरणाच्या पैलूत आहे. या बुद्धीला सदैव ध्येयाची आठवण ठेवण्यासाठी ‘निदिध्यास’ म्हणजे परिश्रम करावे लागतात. तात्पर्य, संस्कार होण्यासाठी मनन, चिंतन आणि निदिध्यास’ यांचे साहाय्याने अनुक्रमे मन, चित्त आणि बुद्धी या तीनही पैलूंच्या माध्यमातून अभ्यास करावा लागतो. मानव आणि इतर सजीव योनी यांचेमध्ये प्रमुख फरक असणाऱ्या पैलूंमध्ये मुख्यत्वाने शिक्षण, आरोग्य आणि विवाह या तीन संकल्पना आहेत. मानवाव्यतिरिक्त योनीमध्ये ‘शाळा’ नसतात. त्यामुळे त्यांची ‘स्मृती’ मर्यादित असते. दवाखाना, हॉस्पिटल याही संकल्पना मानवातच आरोग्यरक्षणासाठी आहेत. याचा अर्थ मानव योनीतच आरोग्याच्या स्थितीच्या अनुभूतीमधून व्याधिग्रस्त व्यक्तीविषयीच्या सहानुभूतीमधूनच ‘वैद्यक’ प्रगत झाले. ‘विवाह’ ही संकल्पना ‘मैथुन’ या प्रमुख स्तंभाशी संबंधित आहे. विवाहाच्या माध्यमातून पुढील पिढी मागील पिढीपेक्षा जास्त प्रगत होणे साधते. ‘शिक्षण’ ही संकल्पना संस्काराच्या दृष्टीने अतिशय महत्त्वाची. याच्या सहाय्यानेच बुद्धीला प्रगल्भता येते. शालेय आणि महाविद्यालयीन शिक्षणाव्यतिरिक्त ‘मानवता’ येण्यासाठी शिक्षणाची आवश्यकता आहे. असे शिक्षण देण्यानेच बुद्धीचे प्रकर्षात्मक स्वरूप ‘प्रज्ञा’ जागृत होते व ही प्रज्ञा ऋतंभरा अवस्थेपर्यंत जाण्यासाठी शिक्षणाची आवश्यकता असणे हे योगशास्त्राचे अभ्यासाने शक्य होते; पण सर्वसाधारण माणसाच्या बुद्धीची वाढ सर्वसामान्य स्तरावरच असते आणि अशा अवस्थेत सुद्धा प्रगती साधण्यासाठी भारतीय संस्कृतीने उपाय योजले आहेत. त्यांना ‘संस्कार’ म्हणतात. संस्काराचा उपयोग ‘स्मृति-जागृतीसाठी’ आहे. स्मृति-परिशुद्धीतून माणसाच्या हातून घडणारी कर्मे ही जास्त शुद्ध स्वरूपात होतील. हे संस्कार कालसापेक्ष आहेत. जन्मापासून मृत्यूपर्यंत हे शिक्षण चालू राहावे, एवढेच नव्हे तर मृत्यूनंतर निर्माण झालेल्या परिस्थितीचा उपयोगही मानवी उत्क्रांतीसाठी करता येतो. वेदांपासून हे संस्कार समाजात रूढ आहेत. त्यांना रूढी म्हणतात. ते कसे करावे याची एक शिक्षणपद्धती आहे आणि ते शास्त्र मंत्रबद्ध केले आहे. हे मंत्र संस्कृत भाषेत असल्याने सर्वसाधारण माणसाला आकलन होत नाहीत. तसेच सध्याच्या वैज्ञानिक पार्श्वभूमीवर मानवाने केलेल्या प्रगतीच्या चष्म्यातून पाहिल्यास त्याचे महत्त्व कमी झाले आहे आणि हळुहळू भारतीय संस्कृतीमधून हे संस्कार नाहीसे होऊ लागले आहेत. यामुळे भारतात जन्म झालेल्या मानवाची उत्क्रांत अवस्था ढासळू लागली आहे. या संस्कारांचे पुनरुज्जीवन करण्याचा प्रयत्न ‘ज्ञानप्रबोधिनी’ या संस्थेने पुढाकार घेऊन केला आहे. भारतीय संस्कृतीत सोळा संस्कारांचे महत्त्व आहे. त्यापैकी नामकरण, विद्याव्रत, विवाह, साठीशांत, सहस्त्रचंद्रदर्शन हे संस्कार जन्मापासून मृत्यूपर्यंतच्या आयुष्याशी जोडले आहेत, तर मृत्यूनंतर करावयाच्या संस्कारांना श्राद्ध म्हटले आहे. हे संस्कार मृत पार्थिव शरीरावर करण्याखेरीज मृताशी संबंधित असणाऱ्या व्यक्तीवरही करावे लागतात. असे श्राद्ध-संस्कार मृत्युविधीनंतर अकरा दिवसांनी व त्यानंतर दरवर्षी येणारे श्राद्धसंस्कार मृत व्यक्तीच्या वारसांनी करायचे असतात. त्या संस्काराच्या माध्यमातून मृत व्यक्तीविषयी आदर, प्रेम इत्यादी आठवणींना उजाळा देता येतो आणि त्यातूनच स्मृतीमध्ये त्या व्यक्तीचे आदर्श ठेवण्याची प्रेरणा मिळते. या सर्व संस्कारांचे वर्णन ज्ञानप्रबोधिनी संस्थेने प्रसिद्ध केले आहे. मराठी माध्यमातून लिखित स्वरूपात त्या साहित्याचे तीन विभाग पडतात. पहिला – मानवी आयुष्यात जिवंतपणी करण्याचे व मृत्यूनंतर करण्याचे असा आहे. दुसरा विभाग देवतापूजनासंबंधी आणि तिसरा वास्तूसंबंधी आहे. या संस्कारांचे प्रयोजन सांगण्यासाठी ‘पाराशर गृह्यमंत्रांचा’ आधार घेऊन संस्काराविषयी कविता दिली आहे. त्याला मानवी जीवनाला आकार देण्यासाठी विविध संस्कार आवश्यक असल्याचे म्हटले आहे. या संस्कारांमध्ये संस्कार ज्या व्यक्तीवर करावयाचे त्याची भूमिका आणि संस्कार करणारी व्यक्ती ज्यांना ‘पुरोहित’ म्हणतात, त्याची भूमिका अशा दोन भूमिका आहेत. ‘पुरोहित’ शब्दाचा अर्थ हितकारक, पुढचा मार्ग दाखवणारा असा करता येईल. याचे शिक्षणही ज्ञानप्रबोधिनी संस्थेने शिक्षणार्थी विद्यार्थी स्त्री-पुरुषांना दिले. या व्यक्ती या संस्कारांचे पौरोहित्य करतात. समाजात सध्या धार्मिक कृत्ये करणारे पुरोहित सहसा ‘श्राद्ध’ संस्कार करण्याचे अनेक कारणांमुळे टाळतात. परंतु ज्ञानप्रबोधिनी-पद्धतीने संस्कार करणारे पुरोहित स्वखुशीने व आनंदाने हे करतात. हे कार्य समाजाभिमुख कार्य आहे. हे करत असताना वेळोवेळी मानवी मनाच्या पैलूंचे दर्शन त्यांना घडले आणि त्यांची हृदये हेलावून गेली. तो अनुभव इतरांनाही कळावा यासाठी हे अनुभव शब्दांकन स्वरूपात या पुस्तकात प्रसिद्ध झाले आहेत. या अनुभवातून मानवी ‘मन’ या संकल्पनेचे अनेक ‘भाव’ प्रकट झाले आहेत. वाचकांना आपण ही परिस्थिती प्रत्यक्ष अनुभवतो आहोत असे क्षणभर वाटावे असे आहेत. सर्व अनुभवांचे विश्लेषण केल्यास ‘श्राद्ध’ संस्काराविषयीच्या लेखांची संख्या जास्त आहे. त्या मानाने नामकरण, विद्याव्रत, विवाह, साठीशांत, सहस्त्रचंद्रदर्शन या संस्कारांचे अनुभव कमी आहेत. भारतीय संस्कृतीमध्ये सामाजिक उत्क्रांती व्हायची असेल तर व्यक्तीच्या बुद्धीची उन्नती झालीच पाहिजे. यासाठी प्रयत्नपूर्वक वर दिलेले संस्कार जास्त होणे आवश्यक आहे. त्यातूनच व्यक्तीच्या बुद्धीची उन्नती होईल. उदा. नामकरण संस्कारात मध आणि तूप एकत्र खलून सोन्याच्या काडीने नवजात बालकाला चाटविणे हा संस्कार अति महत्त्वाचा आहे. यात नवजात बालकाला केवळ आईच्या दुधावर अवलंबून न राहता वनस्पतीचे सारभूत मध आणि