संत्रिका

लेख क्र. २९ ०३/०७/२०२५ मागच्या लेखात ‘सिंधु अथवा सरस्वती संस्कृती हिच हिंदू संस्कृती’ हा विषय वाचला. आता हिंदू संस्कृती म्हणजे काय? तर जीवनाकडे बघायचा वेगळा दृष्टिकोन! हाच विषय ‘समतोल’च्या ‘तत्त्वसप्तक’ विशेषांकात मा. श्री. यशवंतराव लेले यांनी मांडला आहे. ज्ञान प्रबोधिनीची धर्म संस्थापना, जनी जनार्दन ऐसा भाव, हिंदू जीवनदृष्टी, विकास, संघटन,उत्तमता आणि विज्ञानाभिमुखता ही सात तत्त्वे आहेत. त्यातील तिसरे तत्त्व – हिंदू जीवनदृष्टी बद्दल यशवंतरावांनी थोडक्यात पण सोप्या भाषेत समजावले आहे. “सर्व जगातून आमच्याकडे उत्तमोत्तम विचार यावेत” अशी शुभकामना करणारी आपली परंपरा आहे. विचारसंपन्न होण्याचा हा ध्यास वेदकाळापासूनचा आहे. ऋग्वेदाच्या पहिल्या मंडळात ह्या आशयाचा मंत्र येतो. “आ नो भद्राः क्रतवः यन्तु विश्वतः” असा तो छोटासा मंत्र आहे. आपल्या जीवनात मंगल घटना घडाव्यात अशीच सर्वांची इच्छा असते. मानवमात्राच्या मनातील ही आस पुढील शब्दांत व्यक्त झाली आहे. ‘आम्ही कानांनी कल्याणकारक तेच ऐकू, डोळ्यांनी मांगल्यमय ते ते पाहू; भरभक्कम देहाने आणि तेजस्वी अशा आमच्या इंद्रियांनी आनंद घेत हे जीवन उत्तम प्रकारे संपन्न करू.” ही सदिच्छा कोणत्या ऋचेत व्यक्त होते ? – भद्रं कर्णेभिः शृणुयाम देवाः भद्रं पश्येमाक्षभिर्यजत्राः । स्थिरैरङ्‌गैस्तुष्टुवांसस् तनूभिर्व्यशेम देवहितं यदायुः ॥ या मंत्रातील ‘आम्ही’ म्हणजे कोण ? हे समजावून घेण्यासाठी यजुर्वेद बरा. ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य आणि शूद्र इत्यादी सर्व समाजघटकांनी युक्त अशा समाजाची ही अभीप्सा आहे. मानवी समाजहितासाठी आम्ही ती व्यक्त करतो आहोत. आरोग्यसंपन्न देहाने जीवनातील सुखानुभव घेत घेत शतवर्षपर्यंत कृतार्थ होऊन राहावे हीच तर प्राचीन ऋषीमुनींची इच्छा आहे. ते म्हणत, ‘नन्दाम शरदः शतम्’ शंभर संवत्सरे आम्हाला आपापली कर्तव्यकर्म करीत करीत जीवन व्यतीत करावयाचे आहे. ‘कुर्वन् एव हि कर्माणि जिजीविषेत् शतं समाः ।‘ आश्रमकर्मे करत करत आनंदाने जगण्याची वासना ठेवायची आहे. ‘सारे जग दुःखमय आहे’ असे मानणारी व त्यायोगे नैराश्यपूर्ण आणि निवृत्तीची प्रेरणा देणारी ही भारतीय परंपरा नाही. या जगातील उत्कर्षासाठी प्रयत्नशील राहून; त्याहीपेक्षा उच्च दर्जाचा आनंद मिळवून देणारी; आत्मिक अनुभवाची वाट दाखवणारी अशी भावात्मक श्रेष्ठ जीवनदृष्टी आहे हिंदू जीवनदृष्टी !’ ‘अभ्युदय’ आणि ‘निःश्रेयस’ अशा दोन शब्दांनी ती व्यक्त झालेली आहे. “यतः अभ्युदयनिःश्रेयससिद्धिः स धर्म इति निश्चयः ॥” ऐहिक उन्नती आणि परमानंद प्राप्त करून घेणे ज्यापासून शक्य होते तो धर्म हे निश्चित. अशा या धर्मात पूजापद्धती, देवदेवता, जपजाप्य इ. कशाचाच उल्लेख नाही. कारण धर्म म्हणजे रिलिजन नव्हे. काही कोश रिलिजन म्हणजे आस्तिक्यबुद्धी एवढाच अर्थ देतात तर वेबस्टरने ‘पूजापद्धती’ असा अर्थ दिलेला आहे. हिंदू जीवनदृष्टीप्रमाणे मूर्ती न मानणारासुद्धा मूर्तिपूजकाच्यासह अभ्युदयाचा आणि निःश्रेयसाचा मार्ग स्वीकारून धार्मिक ठरू शकतो. आत्मा, ब्रह्म, सिद्ध, बुद्ध, राम, कृष्ण, ख्रिस्त, खंडोबा, महंमद अथवा म्हसोबा यांची प्रार्थना, उपासना अथवा पूजा करणारा म्हणजे आस्तिक असे मानण्यात येत असले तरी स्वामी विवेकानंद म्हणतात,”देवावर विश्वास असो वा नसो पण स्वतःवर तुमचा विश्वास नसेल तर तुम्ही नास्तिक आहात! म्हणून स्वतःवर, आपल्या आत्म्यावर विश्वास असेल तर तुम्ही आस्तिक आहात.” आता वर्णभेद नाममात्र अस्तित्वात आहेत. लिंगभेद कमी होत चालले आहेत. सर्व जातिपंथांच्या स्त्रीपुरुषांनी एकत्र येऊन एका सुरात गायत्री मंत्राचा अर्थासह जप करावा. ‘आमच्या बुद्धीला, सर्व प्रकारच्या ऊर्जांचे एकमेव उगमस्थान असणाऱ्या, भगवान् सूर्यनारायणाने तेजसंपन्न करावे’ अशा आशयाचा हा बहुवचनी मंत्र लक्षलक्ष लोकांनी हृदयपूर्वक म्हणावा हीच आवश्यकता आहे. चार पुरुषार्थांच्या सिद्धीसाठी चार आश्रमांची व्यवस्था करून ठेवणारा पुरुषार्थी समाज सुदृढ होऊन त्याचे सातत्य टिकावे यासाठी तसेच व्यक्तिगत उन्नती साधून समाजउन्नती व्हावी यासाठी आपली धर्माची व्याख्या करताना द्रष्ट्यांनी ‘यः स्यात् धारणसंयुक्तः सः धर्मः इति निश्चयः।’ असेही म्हणून ठेवले आहे. म्हणजेच व्यक्ती व समाज सुदृढ होऊन त्यांचे भवितव्य उज्ज्वल व्हावे यासाठीची मूल्यसंहिता म्हणजेच ‘धर्म’ असे म्हटले आहे. आधुनिक विचारांच्या समाजाने स्वीकार करून जिचे पालन करावे अशी ही मूल्यसंहिता म्हणजेच हिंदू जीवनदृष्टी असे अवश्य समजावे.

लेख क्र. २८ ०२/०७/२०२५ कालच्या लेखात आपण वेदकालीन ‘राष्ट्र’ संकल्पना बघितली. राष्ट्र आले की संस्कृतीसुद्धा आलीच. जसे ‘भारत’ राष्ट्र प्राचीन काळापासून एकसंध व एकात्म होते तशीच भारतीय संस्कृती प्राचीन, सर्वसमावेशक होती. या प्राचीन संस्कृतीला मुख्यत्वे सिंधू संस्कृती म्हटले जाते. पण, मा. श्री. यशवंतराव लेले यांनी नक्की या संस्कृतीला काय म्हणायचे या प्रश्नावर अभ्यास करून उत्तर शोधण्याचा प्रयत्न केला. असा हा अभ्यासपूर्ण लेख ‘यज्ञ’ या दिवाळी अंकात २००८ रोजी छापून आला व आता येथे पुन्हा प्रकाशित करीत आहोत. आम्ही कोण? – एकराष्ट्रीयतेच्या आड येणारे अनेक अपसिद्धान्त भारतीय इतिहासामध्ये अनेक वर्षे पद्धतशीरपणे घुसडण्यात घेऊन समाजातील अनेक पिढयांना त्यांनी आपापसात झुंजत ठेवले आहे. आर्य हे मध्य आशियातून या देशात आले हा त्यातला एक सिद्धान्त. वास्तविक ‘आर्य’ शब्द सभ्य, प्रतिहित अशा अर्थाने संस्कृत भाषेत आलेला आहे पण तो इंग्रज शासकांनी वंश या अर्थाने वापरला व आम्ही तो त्यांच्याकडून जसाच्या तसा स्वीकारला. मग आक्रमक आर्यांनी सिंधू संस्कृती उद्ध्वस्त केल्याचा दुसरा सिद्धान्त व्हिलरने मांडला. हाही अनेक भारतीय पिढ्यांनी शिकून घेतला. या पार्श्वभूमीवर के. डी. सेठना यांचे ‘हडप्पन संस्कृति ही वैदिक संस्कृती होती’ हे वाक्य महत्वाचे वाटते. सिंधूनेच सामावून घेतले – सिंधू संस्कृतीत मिळालेल्या मानवी सांगाड्यांच्या अभ्यासातून दिसून आले की त्यांच्यावर कोणत्याही शस्त्राघाताची काहीही खुण नाही, मग सिंधू नदीच्या महापुराने  त्या माणसांचा मृत्यू झाला असल्याचा नवा तर्क लढवला गेला. पाठ्यपुस्तकातून हळूच आर्यांनी सिंधू संस्कृती नष्ट केल्याचे विधान गाळण्यात आले तरी आर्य हे परकीय आक्रमक हे घोकणे चालूच राहिले. सिंधूसंस्कृतीचा सर्वाधिक विस्तार ! – देश स्वतंत्र झाल्यानंतर मोहेंजोदडो व हडप्पा इत्यादी सिंधू संस्कृतीची स्थाने पाकिस्तानात गेली. सिंधू नदी ही प्रायः पाकमधेच वाहात राहिली. पण गतकाळात पंजाबमध्ये रुपड येथे (जि. अंबाला) मोहेंजोदडो पेक्षाही मोठे नगर शोधले गेले. उत्तर प्रदेशातील अलमगीरपूर येथे उत्खनन झाले, राजस्थानात कालीबंगा सारखी कितीतरी उत्खनने झाली, सौराष्ट्रात लोथल, रोजडी, सरापूर, सोमनाथ अशी तथाकथित सिंधू संस्कृतीची स्थाने उजेडात आली. थोडक्यात सांगायचे तर हिमाचल प्रदेश, हरियाना, राजस्थान, गुजराथ या राज्यांमधून एकूण ४०० च्या आसपास उत्खनने झाली व ती सारी सिंधू संस्कृतीची नगरे असल्याचे ठरले. अगदी महाराष्टातील दायमाबादपासून गंगेच्या खोऱ्यापर्यंत तर पश्चिमेस पाकिस्तानापलीकडील प्रदेशातही उत्खनने झाली आहेत. सरस्वतीचा शोध – १९८५ मध्ये डॉ. वि. श्री. वाकणकर यांनी सरस्वती नदीच्या लूप्त-गुप्त झालेल्या पात्राचे संशोधन व्हावे यासाठी प्रयत्न सुरु केले. डिसेंबर ८५ मध्ये एका पथकाने सुमारे ४० दिवसात ४ हजार किलोमीटरची शोधयात्रा काढून असे निरीक्षण नोंदवले की नासा संस्थेने राजस्थानातून वाहणाऱ्या भूगर्भातील नदीपात्राचा जो आराखडा चित्रित केला आहे तो महाभारतकालीन बलरामाने केलेल्या तीर्थयात्रेच्या मार्गाशी मिळता जुळता आहे. हा मार्ग महाभारतात म्हटल्याप्रमाणे तत्कालीन सरस्वती नदीच्या पात्राचा आहे हे तिच्या काठच्या तीर्थस्थानांच्या नावांवरून सिद्ध होते आहे. त्याकाळी म्हणजे ३ हजार वर्षांपूर्वी  महाभारतीय युद्धात सहभागी न होता बलरामाने तीर्थयात्रा करणे पसंत केले. नकाशाप्रमाणे या सरस्वतीच्या लुप्त पात्राच्या अनुषंगाने कुपनलिका खोदल्या गेल्या. आसपास उपलब्ध पाणी खारट असले तरी भूगर्भातील नदीपात्रातून मात्र कूपनलिकांना गोड पाणी उपलब्ध झाल्याने भारतीयांना सहस्रावधी वर्षे केवळ त्यांच्या स्मृतीपथावर अवशिष्ट राहिलेली व ‘गंगा सिंधु सरस्वती चः यमुना गोदावरीः नर्मदा। कुर्वन्तु वै मंगलम्।’ अशा प्रकारे मंगल कामनेच्या निमित्ताने आमच्या वाणीवर वर्षानुवर्षे विराजमान झालेली ती मातृतमा अन् देवितमा म्हणून गौरवान्वित झालेली महानदी आम्हाला सापडली. लुप्त सरस्वती, लुप्त वैदिक नदी पुनश्च आम्हाला सापडली आहे. आता तिला प्रवाहित करण्याचे प्रयासही चालू आहेत. गुजराथ सरकारने तर नर्मदेचे जल सरस्वतीच्या त्या पावन पुरातन मार्गापर्यंत पोचवून या कार्याचा शुभारंभही केलेला आहे. सिंधू संस्कृती ही येथील भूमीपुत्रांची तर ‘सरस्वती संस्कृती’ ही आक्रमक, परकीय आर्याची आहे की काय हा प्रश्न अजूनही अनेकांच्या मनात रेंगाळत असणे शक्य आहे. त्या दृष्टीने थोडे निरीक्षण करणे हे उपयुक्त ठरेल, काहींना तर ‘ही सरस्वतीच कशावरून?’ असा प्रश्न पडला आहे! अशा घटनांनी शंकित होणारी, चिंतित होणारी काही माणसे असतात. त्या बुद्धिवादी मंडळींना सत्याचा स्वीकार करण्यास पुरेसा वेळ द्यावा लागतो. सिंधू संस्कृती आहे तरी काय? – सिंधू संस्कृतीत अनेक मातीची भांडी, असंख्य शिक्के, चांगली घरे, सरळ रस्ते, जलनिस्सारणासाठी चांगली बांधलेली गटारे, सामूहिक स्नानगृहे, विहिरी इतकेच नव्हे तर प्रेतदहन होत असे त्या स्थळाचा पुरावा मिळाला आहे. सिंधू संस्कृतीची लिपी आहे पण तिचे कोडे सुटेपर्यंत न थांबता अनेकांनी अन्य मार्गाने अभ्यास चालूच ठेवलेला आहे यावरून काय ज्ञान होते ते पाहूया. नित्य स्नान हे या देशातील लोकांचे, उष्ण हवामानामुळे, स्वच्छतेचे महत्वाचे साधन तर आहेच पण या संस्कृतीची शुचिर्भूततेची, पावित्र्याची कल्पनाही त्यात अंतर्भूत असते. त्यामुळे स्नानगृहे ही विशेषता आपल्याला दिसते. सामूहिक स्नानगृहांची येथील कल्पना मात्र हिंदुस्थानात अन्य कोठे न आढळणारी प्रादेशिक विशेषता म्हणावी लागेल, कदाचित पुष्कर सारखी ही तीर्थक्षेत्रे असावीत. सुस्नात होऊन सुंदर वस्त्रे परिधान करून हे लोक पशुपतीची उपासना करत असत असे दिसते. पशुपतीची मूर्ती तर उत्खननात मिळाली आहेच पण त्याला आवडणाऱ्या त्रिदलाची पाने अनेक‌ मृद्-भाड्यांवर रंगवलेली आढळतात. ही बिल्वपत्रे व नाना पशूंच्यामध्ये योगोक्त आसनात (मूळबंध) वसलेला तो शिवशंकर! हे सारे पाहून यांचा कोणी पुरोहित असणार असे मनात येते. त्या पुरोहिताचा पुतळाही उपलब्ध झाला आहे. पुतळ्याचे अर्धोन्मीलित नेत्र हे योगात सांगितल्याप्रमाणेच आहेत. उत्तरीय डाव्या खांद्यावर घेऊन उजव्या काखेत मागे अडकवलेले आहे. जानवे असेच परिधान केले जाते व ते उत्तरीयाचे प्रतीकच असते, हे उत्तरीय म्हणजे चांगली रंगीबेरंगी फुलांची चित्रे असणारी शाल वाटते. त्या फुलांचा रंग तांबडा आहे हे पुतळ्याच्या नीट निरीक्षणानंतर खाचा खोबणीमधून स्पष्ट दिसून येते. पाकिस्तानात कराचीच्या संग्रहालयात १० सेंटीमीटर उंचीचा हा पुतळा आहे. पुतळ्याच्या उत्तरीयाचे स्वरूप आपस्तंब श्रौतसूत्रानुसार (२२-१६-३) असल्याचे अस्को परपोला (हेलसिंकी विश्वविद्यालयात आग्नेय आशियन संस्कृतीचे प्राध्यापक) याने म्हंटले आहे. की वस्त्रावरील उठावानुसार ही फुले वस्त्रावर नंतर भरली असावीत असा अंदाज आहे. पिंपळ वृक्षाचे अस्तित्व सिंधू संस्कृतीमधील मृद्‌भांडयावर आहे. शिक्क्यांवर आहे. अलंकारांमध्ये स्वर्णालंकार, चांदीच्या बांगडया तसेच नील वैदूर्य ही रत्ने आहेत. नर्तिकेच्या मूर्तीकडे पाहिल्यास तिच्या एका हातात अनेक बांगडया आहेत. या प्रकारे डाव्या हातात अशा अनेक बांगड्या घालण्यायाची प्रथा आजही भारतात व पाकिस्तानातील थरच्या भागात पाहावयास मिळते हे विशेष. गळ्यातील अलंकारही आज पाहायला मिळतात तसेच आहेत. अनेक प्रकारची खेळणी मूर्ती अशा अनेक गोष्टी आढळल्या असून त्या विविध संग्रहालयातून सुरक्षित ठेवण्यात आल्या आहेत. या साऱ्या प्रतीकांना परकीय म्हणणार? – एका पट्टिकेवर एक महायोगी चौरंगा सारख्या आसनावर बसलेला असून त्याच्या दोन्ही बाजूस दोन नाग उभे दिसतात. एक भक्त काही भेट घेऊन खाली बसलेला दिसतो. नमस्कार मुद्राही मोहेंजोदडो हडप्पात दिसते. एक लांबट पट्टी अशी आहे की तिच्यावर सहा स्वस्तिके दिसतात. महाराष्टातील दायमाबाद येथे ब्रॉंझ धातूचा रथ व त्याला जोडलेले दोन बैल व मागे उभा सारथी असे खेळणे सापडले आहे. मोहेंजोदडोत मातीची म्हैस, गेंडा, हत्ती अन् उंदीर इ. खेळणी आढळली आहेत. राजस्थानमध्ये कालीबंगन येथील उत्खननात व अन्यत्रही अनेक स्थानी यज्ञकुंडे सापडली असून तिकडे सौराष्ट्रात लोथळ मधेही यज्ञकुंडे आढळतात. त्याचप्रमाणे घरांच्या विशेषांमध्येही यज्ञकुंडे सापडली आहेत. पाकिस्तानी पुरातत्वशास्त्री डॉ. अहमंद दाणी यांनी काली बंगन पैथील यज्ञशाळा पाहून ही सारी सरस्वती संस्कृती, वैदिक संस्कृती मानली व

लेख क्र. २५ २९/६/२०२५ मागील भागात वारली लोकांची लग्न ठरविण्याची अनोखी पद्धत बघितली. लग्नाआधीची नैसर्गिक वस्तूंनी मांडव घालणे, नैसर्गिक देवतांना आवाहन करणे अशा विधी बघितल्या. आता या भागात लग्नाचा मुख्य दिवशी होणार्‍या विधी सांगितल्या आहेत. त्यात प्रामुख्याने त्यांची मंगलाष्टके, वरात, गृहप्रवेश या विधी आहेत. वारली लोकांच्या ह्या लग्नविधीतून शहरी माणसांनासुद्धा खूप काही शिकण्यासारखे आहे. दुसरा दिवस – लग्नाचा मुहूर्त साधारणतः दुपारी तीन किंवा संध्याकाळी सातचा असतो. पण या वेळेचं बंधन तसं जाचक मानलेलं नसतं. लग्नसमारंभाच्या निमित्ताने सगळे लोक एकमेकांना भेटतात, गप्पा मारता-मारता, हसता-खिदळता वेळेचं भान फारसं कुणाला नसतं. लग्नाची सारी तयारी पूर्ण झाली की मुलीच्या घरासमोरच्या मंडपात लग्न लागते. ‘धवलेरी’ उत्तर-दक्षिण आंतरपाट धरतात, पूर्वेला नवरी आणि पश्चिमेला नवरदेवाला उभे करतात. नवरा-नवरी दोघांची एकत्रित ओंजळ करून ही ओंजळ तांदुळाने भरतात. त्यावर नागवेलीचं पान ठेवून वर बंदा रुपया व सुपारी ठेवतात. याला ‘ओजूर भरणे’ असे म्हणतात. संपूर्ण लग्न लागेपर्यंत बिच्चारे नवरा-नवरी असे उभे राहतात. लग्न लावतांना धवलेरी जी गाणी म्हणतात ती बोली भाषेतीलच असतात, हे सुद्धा एक वैशिष्ट्यच म्हटलं पाहिजे. या गाण्यात सर्व देवांना ‘लग्नाला चला तुम्ही लग्नाला चला’ असं आमंत्रण असतं. एक साधं सुताचं ‘मंगलसूत’ नवरीच्या बाशिंगावर टाकतात. हाताच्या ओंजळीत पाणी घेऊन धवलेरी उदक सोडतात आणि लग्न लागायला सुरुवात होते – देवानं घेतल्या तिक्याच्या (पोलादी) कुर्‍हाडी, देव गेला कनघर (खडकाळ कडा) डोंगरा ………. देव गेला घरामाले, रिसले (उरलेले) अंगणी दिले टाकुनी॥ आंना आना गाईची शेनं, सारवन घाला। आना आना कंके (दगड) पेठा (पीठ/रांगोळी), चिमटी धरून चौक (नक्षीदार रांगोळी) काढा॥ त्यावर ठेवा चंदन पाटो॥ त्यावर ठेवा तिलचांदोल (तीळतांदूळ), त्यावर ठेवा रोकड दाम। सर्वासनी बोलवा आंजुली भराया, त्यावर ठेवा नागवेली पाना॥ त्यावर ठेवा शेकडं दाम, त्यात ठेवा तिकाच्या (पोलादी) सपऱ्या (सुपाऱ्या) वरतं टाका मंगलसूता।। झाल्या झाल्या लगनावेला, नाहीर झाल्या लगनावेला, लगीन आला पंधरा घड्यांवर॥ यापुढली सारी कडवी वरच्याप्रमाणेच आहेत. त्यांची गाण्याची पद्धतही बरीच एकसुरी आहे. ‘धवलेरी’ सर्व देवांना बोलावतो आहे आणि देव ‘आम्ही लग्न लावत नाही’ असं सांगत आहेत. त्यानंतर धवलेरी देवांना आसनांवर बसायला सांगतो. या देवाच्या जंत्रीत जुगनाथदेव (जगन्नाथ), उगशरदेव (ढग), पावश्यादेव (पाऊस), वावधीवारा (वाद‌ळी वारा), चंदरसूर्य, सट्टाईमाऊली, वरमादेव (नदी), हिमाईदेवी, रामलक्षिमन, जनकीशीता, जर्‍ह्यादेव (झरा), सोलासरनी (पाट), बत्तीसपोह्या (तलाव), धुरपापत (धबधबा), पाची पांडव, लक्कचा रावन, मंडोधरी (मंदोदरी), चिडोणादेव (मुंज्या), गावचा काठ्या (कोतवाल), गावचा पाटील, सरपंच, गावचा भगत, गावची सुईण अशा सर्वांना ह्या पंधरा घड्यांपासून सुरुवात करून एक घडीवर लग्न येऊन ठेपेपर्यंत बोलावण्यात येतं. लग्न एक घडीवर आल्यावर मात्र धवलेरी सर्वांना ‘सावधान’ राहण्याची सूचना देतो. लगीन आला येक घड्यांव, बंदाराहो (बंदूकवाले) शाबित रहा …. मेलकऱ्याहो शाबित रहा, येक घडी मोडावी, नवरा नवरी जोडावी॥ कोन देव बोलवा, पलुशा बामन बोलवा ……….. काली गाठी पांढरी पाती (दोरी), सुवा लग्न होंपने (शुभ लग्न होत आहे)! असं शुभ लग्न सावधान होताच आधीच शाबित राहिलेले बाजावाले आणि नेमबाज कडकडाट सुरु करतात. अंतरपाट दूर होऊन नवरा-नवरींच्या जागेची अद‌लाबदल होते. इतका वेळ नवरा-नवरीने एकमेकांची ओंजळ धरलेली असते. ही ओंजूर सोडविण्यासाठी गावचा सरपंच, पाटील, कोतवाल यांना धवलेरी बोलवितो. ही ओंजळ सोडविल्यानंतर नवरा आणि नवरीला कडेवर घेऊन ताशाच्या तालात नाचवलं जात. सर्वप्रथम हा मान मामाचा असतो, मग होशी मित्र मैत्रिणींचा! नवरा-नवरीच्या कमी वयामुळे हे नाचवणं बहुधा कुणाला फारसं ‘जड’ जात नाही. नाचवून झाल्यावर नवरीला घरात नेतात. तिची साडी बदलून नवी हिरवी साडी नेसवतात. तिला ओवाळून ती आरती घराच्या दारात ठेवतात. मग नवर्‍याचा गृहप्रवेश समारंभ असतो. नवरा उठून घराच्या दाराशी येतो. नवरी आणि तिच्या मैत्रिणी घरातलं उखळ दाराशी आडवं धरतात. नवरा जोराने ते उखळ घरात ढकलतो. या गृहप्रवेशानंतर नवऱ्याच्या टॉवेलची आणि नवरीच्या साडीची गाठ मारुन त्या गाठीला एक काळा मणी लावून दोघांनी उखळाभोवती पाच प्रदक्षिणा घालायच्या असतात. भात हेच प्रमुख अन्न असणाऱ्या वारल्यांच्या जीवनात उखळाला साहजिकच अनन्यसाधारण महत्त्व या समारंभात दिलं गेलं आहे. पंचपदी चालू असताना धवलेरी, नवरा आपल्या बायकोसाठी काय काय दागिने घडविणार आहे याचं वर्णन करतात. लक्कंला जाऊन … सोना आनेला॥ तेहीग सोन्याचं … गोठ्यान घडेला॥ उरले सोन्याचं … मोतीना घडला॥ अशा रितीने मग ‘उरले सोन्याचं’, मुगड्या, तोडे, बांगड्या इ. घडवलं जातं. प्रत्यक्षात मात्र सोनं कुणाच्या नजरेला पडणही मुश्किल असत. दागिने घडविलेच तर ते पितळाचे असतात. वारली त्याला सोनपितळ म्हणतात. उखळीच्या पंचप्रदक्षिणेनंतर नवरा आणि नवरीला उखळीत दोन मुसळं घालून भात कांडायला लावतात. याद्वारे सहजीवनाची सुरुवात त्यांना अप्रत्यक्ष रीतीने करून दिली जाते. हा कांडलेला भात एका पाटावर ओतून ती दोघेजण वाटून घेतात. या भातवाटणीनंतर नवरा-नवरी मंडपात येतात. पाटील, सरपंच, कोतवाल, मढवी, हिजडी इ. लोकांना मानाने पैसे दिले जातात. पूर्वी याचा खर्च साधारणत: २१ रु.२ आणे असा ठरलेला असे. आता ग्रामपंचायतीचे पंचही त्यात येत असल्याने हा खर्च थोडा जास्त येतो. राम राम मंडळी – नंतर नवर्‍या मुलाच्या एका हातात दारुची बाटली आणि दुसऱ्या हातात नागवेलीचं पान दिलं जातं. जमिनीवर एक नागवेलीचं पान असतं. हातातल्या नागवेलीच्या पानांची पन्हळ करून ते उदक खालच्या पानावर सोडतात. नंतर नवरामुलगा सर्वांसमक्ष घोट घेतो आणि ‘सर्व मंडली रामराम’ असा रामराम साऱ्या गावकऱ्यांना घालतो. वारल्यांमध्ये ‘रामराम’ करण्याचा हक्क लग्नानंतरच प्राप्त होतो. वारल्यांमध्ये दारू पिण्याचे प्रमाण अगदी सर्रास आहे. पण असं असलं तरी झिंगून कुठेतरी लोळत पडलेला कुणी सापडणं मुश्किल असतं. सर्व मंडळींना राम-राम झाला की भगत, सुवासिनी, बंदार (नेमबाज), मेलकरी (बॅंडवाले) यांच्यासारख्या लग्नात उपयोगी पडलेल्या आणि सुईण सारख्या पुढे लवकरच उपयोगी पडणाऱ्या लोकांना मानाचा विडा दिला जातो. हा विडा म्हणजे नागवेलीचे पान, पैसे, सुवारी असा असतो. मग नवरा-नवरीचं जेवण होतं. आश्चर्य असं की या पंगतीला नवऱ्यामुलाचे आई-वडिलही नसतात. लग्न लागल्याबरोबर ते स्वतःच्या घरी निघून गेलेले असतात. नवदांपत्याच्या पंगतीला फक्त नवऱ्याचा एखादा भाऊ आणि करवल्या असतात. या सुटसुटीत जेवणामागेही आर्थिक कारण आहेच त्यामुळे अत्यावश्यक लोकांनाच जेवणाचा मान! वरात – जेवणानंतर वरात काढतात. वरातीची सुरुवात गावचे पाटील नारळ फोडून करतात. बँड, ताशा वाजत गाजत बैलगाडीतून वरात निघते. गाडीवानापाठोपाठ नवरी आणि पाठीमागे नवरा तिचे खांदे धरून बसतो. वेशीपर्यंत गावकरी आणि पाटील मुलीला निरोप द्यायला येतात. मुलाच्या गावाबाहेर त्या गावचे पाटील व वारकरी स्वागतासाठी उभे असतात. वरात वाजत-गाजत घरी आली की नवर्‍याच्या घराच्या मांडवापाशी नवऱ्याची आई दोघांना ओवाळते. घराच्या पायरीवर थोडे तांदूळ टाकून त्यावरुन नवदांपत्य घरात शिरते. मग नव्या नवरीला घरातील सर्व माणसांची आणि इतर चीजवस्तूंची ओळख करून देण्यात येते. तेव्हा नवरामुलगा नवरीच्या गळ्याभोवती हात घालून ओंजळ करून नवरीला घरभर फिरवतो. यावेळी धवलेरी सांगतात – चालत लक्षुमी घरात आलं, काय गं लक्षुमी पाहिते। मी तर पायता वराची माता, वराची माता फार चांगली॥ घरातल्या सर्व माणसांची आणि कणगी-पेटार्‍यांची नव्या नवरीला करून देण्यात येणारी विधीपूर्वक ओळख हेही या लग्नसमारंभाचे वैशिष्ट्य आहे. मग नवरीला घराबाहेरच्या मंडपात आणतात. तांदुळाच्या पिठाने रांगोळी काढून त्यावर पाट मांडून नवरा-नवरीला बसवितात आणि ओवाळतात. तेव्हा आपल्या बायकोचं (भर्जेचं) नवीन नाव काय ठेवायचं हे नवरा धवलेरीला सांगतो. दोघांभोवती ओवाळताना धवलेरी म्हणतो – लेक

लेख क्र. २४ २८/०६/२०२५ मा. श्री. यशवंतराव लेले वसई गावापासून 23 कि.मी. अंतरावर असलेल्या सकवार या वारली लोकांच्या पाड्यावर ‘रामकृष्ण आश्रम’वतीने चालणार्‍या ग्रामविकासाच्या उपक्रमात १९८१ पासून सहभागी होत होते. तेथे त्यांनी अनेक वेगळ्या गोष्टी अनुभवल्या. मुंबई-अहमदाबाद‌सारख्या सतत वाहत्या राष्ट्रीय महामार्गाच्या किनाऱ्यावर हे गाव वसलेलं असूनही ते अतिशय मागासलेलं राहिलं. असं असलं तरी तिथल्या जीवनातील सहज- सुंदरता, छोट्या छोट्या गोष्टीतून जीवनानंद निखळपणे लुटण्याची प्रवृत्ती आणि निसर्गसान्निध्यात राहिल्यामुळे असलेला गोडवा मा. श्री. यशवंतरावांना दिसला. त्यातील एक विशेष म्हणजे वारली लोकांचे लग्न. हा अनुभव डॉ. आर्या जोशी यांनी शब्दबद्ध केला व त्यावर विचार मांडले, तसेच नंतर एक शोधनिबंध सुद्धा लिहिला. वारलींच्या लग्नाचे हे वर्णन दोन भागात केले आहेत. या पहिल्या भागामध्ये वारलींंचे लग्न कसे होते, वधु-वर यांची निवड, लग्नाच्या आधीचा दिवस इत्यादींचे वर्णन केले आहे. लग्न ठरविण्याची पद्धत – लग्नसमारंभाची खरी सुरुवात तसं म्हटलं तर ‘तारप्याच्या नाचा’पासून होते. ‘तारपे’ हे वाद्य पूर्ण पिकलेल्या दुधीभोपळ्याच्या आतील बिया काढून त्यात बांबूच्या नळ्या घालून तयार करतात. हे वाद्य पुंगीसारखं दिसतं. आश्विन महिन्यात नवी पिकं डोलू लागलेली असतात. हिरवीगार वनश्री दिवाळीच्या आगमनाची वर्दी देत असतात. घाटावर दुम् दुम् पटदुम् च्या तालात लेझीम झिंगत असते तेव्हा वारली वस्त्यांमध्ये या तारप्याची सुरावट रंगत असते. दिवाळीच्या सणाच्यावेळी या तारप्याच्या नाचासाठी आजूबाजूच्या गावातून आणि पाड्यांमधून अनेक तरुण-तरुणी जमतात. लग्नाळूंसाठी ही एक सुवर्णसंधीच असते. बहुतांशी या नाचाच्या वेळी तरुण मुलं आपली सहचारिणी शोधतात. आवडलेल्या मुलीची माहिती मुलगा आपल्या आई-वडिलांना सांगतो. मग आई-वडिल त्या मुलीच्या घरी एखाद्या मध्यस्थामार्फत जातात. मुलाच्या पित्याला काही संपत्ती मुलीच्या पित्याला द्यावी लागते. परंतु ही ‘देज’ ठरलेली असते (काही मण भात आणि पैसे). लग्नाचा सर्व खर्चही मुलाकडूनच केला जातो. जर पुढे काही कारणांनी लग्न मोडलं आणि ‘बायको पळाली माहेरी’ असा प्रकार घडला तर ‘देज’ आणि खर्च मुलीच्या वडिलांना द्यावा लागलो. यामुळे वारल्यांमधील लग्नात मुलाची आणि त्याचबरोबर मुलीचीही संमती घेतली जाते. लग्नाचा सर्वसाधारण खर्च साधारणपणे १५०० रु. पर्यंत येतो. यात प्रामुख्याने देज आणि दारु यासाठीच जास्त खर्च येतो. मुलगी देताना मुलीचा पिता आपल्या भावी जावयाच्या परिस्थितीची चौकशी करतो. शेळ्या, गाई, बैल, जमीन, घरची माणसं याची चौकशी केली जाते. गाई किंवा शेळ्या ही एक संपत्तीच मानली जाते. करवंद, बोरं, जांभळं, मधाचं अख्खं पोळं अशा चैनींच्या गोष्टी जवळच्या जंगलात असताना वासराला तोडून गाईचं दूध काढणं हे वारल्यांना पटत नाही आणि दूध उत्पादन हा एक जोडधंदा होऊ शकतो याचं त्यांना आकर्षण नाही. दागिन्यांचा सोसही कुणालाच परवडण्यासारखा नसतो. लग्नाला दोन्ही बाजूंची संमती असेल आणि मुलाच्या हाती पैसे तयार असतील तर आठ दिवसातच लग्नसोहळा पार पडतो. सर्वांच्या सोयीने एखादी तारीख ठरल्यानंतर गावच्या सर्वांना लग्नाची सुपारी दिली जाते. हल्ली लग्नाच्या छापील निमंत्रणपत्रिकाही मिळतात. त्यातल्या गाळलेल्या जागा भरून ती पत्रिका समक्ष देऊनही बोलावणं करतात. या लग्नपत्रिकेला कोकंत्री म्हणतात. वारल्यांच्या धार्मिक समारंभांचा आणखी एक विशेष म्हणजे कुठल्याच पारंपरिक विधीसाठी त्यांना ब्राह्मण लागत नाही. वारल्यातीलच एखाद्या बाईला ही विद्या येत असते. काहीवेळा पुरुषही हे पौरोहित्य करतात. लग्नाच्या पौरोहित्याबद्दल या स्त्री किंवा पुरुषाला म्हणजेच धवलेरींना रु. द्यावे लागतात. मांडव – आजच्या काळात हा लग्नसमारंभ दोनच दिवसांचा असतो. आदल्या दिवशी मांडव घालतात. घरासमोर स्वच्छ सारवून नऊ मेढ्याचा हा मांडव घालतात. त्यासाठी जंगलातून तोडून आणलेल्या उंबराच्या आणि जांभळाच्या झाडांच्या फांद्या आणि आंब्याचा व जांभळाचा पाला वापरतात. त्यामुळे याचाही खर्च नसतो. हा मांडव देवानेच घातला असून त्यासाठी देवाला किती कष्ट घ्यायला लागले हे सांगताना धवलेरी सांगतात – देवानं घेतल्या तिवर्‍याची (पोलादी) कुर्‍हाडी, देव गेला कलघर (खडकाळ कडा) डोंगरा । नाही मिलत उंबराची जांभुलची झाडं, शेवटी गेले खंगारे (डोंगरमाथा) डोंगरा॥तिथे हायेत उंबराची, जांभुलची झाडं, आवट्या (लाकूड कापणे) पाडून धरणी पाडली न् भारा बांधला। निघून आलं मंडपाच्या दारी देवानं काढल्या सोन्याच्या पाहरी॥ ….. मांडव घालून झाल्यावर दुपारी बाराच्या सुमारास बाशिंग बांधण्याचा कार्यक्रम होतो. बाशिंग बांधायला चला म्हणून सांगत अख्ख्या गावातून वाजत-गाजत मिरवणूक निघते आणि सगळ्यांना गोळा करून लग्नघरी येते. लग्नात लावली जाणारी हळद नवरा-नवरीबरोबरच त्यांच्या मामा आणि मामीलाही लावली जाते. लग्नघरी भेटायला येणाऱ्या प्रत्येक पाहुण्याच्या पायावर मुला-मुलीचे आई वडिल डोकं ठेऊन नमस्कार करतात. त्यावेळी लग्नाचा आहेर केला जातो. देवादेवी – पहिल्या दिवशी संध्याकाळी’ देव करणे’ हा विधी असतो. यासाठी मात्र वारल्यांना गावच्या भगताची आवश्यकता भासते. एका स्वच्छ पाटावर तांदुळाच्या पिठाने उभ्या-आडव्या रेघा मारून चौकोन पाडले जातात. प्रत्येक चौकोनात थोडे-थोडे तांदूळ घालून त्यावर सुपारी ठेवून देवाची स्थापना केली जाते. सर्वच भागातल्या वारल्यांमध्ये हिरवा, नारन्‌देव, बरहमादेव, वाघोबा, चिडोबा हे देव असतात. सकवार भागातील वारल्यांमध्ये झोटिंग, एकशिऱ्या, कानव, वालव, हरजी भगत, बामन, चित्ता यांचीही पूजा करतात. वारल्यांच्या देवविषयक कल्पना अतिशय प्राथमिक अवस्थेतील आहेत, ज्याचा कोप झाला असता अनर्थ कोसळतो तो देव अशी देवाची सोपी व्याख्या केल्यामुळे देवाला संतुष्ट राखणं एवढंच धार्मिक कार्य पुढे ठेवलेलं असतं. त्यामुळे सर्व निसर्गदेवता, प्राणी देव मानले आहेत. पाटावर देवांची प्रतिष्ठापना झाल्यावर प्रत्येक देवापुढे विडा आणि सुपारी ठेवतात. देवांना वाहण्यासाठी झेंडूची फुले, कुंकू, हळद, गुलाल ठेवलेलं असतं. मग भगत ज्यांच्या अंगात येतं अशा पाच लोकांना बोलावतो. प्रत्येकाला तो देवाचं नाव ठरवून देतो आणि प्रत्येकाच्या हातात मूठभर तांदूळ देतो. तांदूळ एका हाताने दुसऱ्या हातात करीत ताशाच्या कडकडाटाबरोबर हे पाचजण झुलू लागतात. अंगात देव येताना तो माणूस पायापासून थरथरू लागतो. मग उठून उभं राहून घुमू लागतो. हे ‘देवादेवी खेलनं’ इतर गावकरी पहात असतात. देवादेवी खेळल्यानंतर नवरा-नवरींना कोंबडीचं आणि बरोबरीनं पुरणपोळीचं जेवण दिलं जातं. जेवणानंतर नाचाचा कार्यक्रम असतो. गावातील तरुण-तरुणी आणि गावकरी या नाचात भाग घेतात. लग्नाची गाणीही बायका बराच वेळ म्हणतात. क्रमशः